Barbara Bossak-Herbst, Warszawska enklawa. Świat społeczny wyścigów konnych na Służewcu

Książka daje wgląd w życie niewielkiej społeczności mieszkającej w wyodrębnionej przestrzeni, która przez dziesiątki lat w zmieniających się warunkach zewnętrznych wytworzyła własny społeczny mikroświat. Rzuca światło na złożoną codzienność, rozmaite strategie i taktyki mieszkańców osiedla przy Torze służewieckim na Wyścigach. I jest to jej największa wartość – takich publikacji dotychczas nie było. […] z pewnością usatysfakcjonuje szerokie grono czytelników z zakresu nauk społecznych i humanistycznych (socjologów, antropologów, historyków), a także miłośników literatury varsavianistycznej oraz grono pasjonatów wyścigów konnych. Może być to również ważna lektura dla studentów.

                                                                               (Z recenzji Łukasza Smyrskiego)

Książka jest kompletną, interdyscyplinarną monografią opisującą złożone zjawisko społeczne, jakim jest środowisko Wyścigów. […] Od pierwszych stron autorka jak gdyby pisała powieść, a nie poważną monografię naukową, uwodzi czytelnika intelektualnie. Nie chodzi tu o warstwę retoryczną tekstu, ale o oryginalność i empiryczne ugruntowanie przedstawianej rzeczywistości. Każdy krok dokłada kolejną warstwę znaczenia, a wnikliwa socjologiczna interpretacja pozwala, by familiaryzacja czytelnika postępowała sukcesywnie. […] Na polskim gruncie jest to publikacja przełomowa. […] Stanowi równocześnie wzorcowy przykład dobrze przemyślanych i zrealizowanych badań antropologicznych w przestrzeni miejskiej. Autorka staje się jednym z głównych autorytetów w dziedzinie studiów nad ekologią społeczną przestrzeni enklaw poddanych restrukturyzacji.

                                                                             (Z recenzji Macieja Witkowskiego)

Barbara Bossak-Herbst – socjolożka, badaczka, reżyserka. Pracuje jako adiunkt na Wydziale Socjologii (dawniej w Instytucie Socjologii) Uniwersytetu Warszawskiego. Autorka książki Antropolis. Współczesny Gdańsk w wymiarze symbolicznym (2009), filmu etnograficznego 450 kilo marzeń oraz artykułów, m.in. na łamach „Journal of Urban Affairs”, „Memory Studies” czy „Space and Culture”.

Spis treści

Wstęp

(fragmenty)

[…] Wzrok współczesnych mieszkańców Warszawy zatrzymuje się dosłownie i w przenośni na murze otaczającym służewieckie Tory. Ten zabytkowy obiekt położony jest między dwiema tętniącymi życiem dzielnicami stolicy, niespełna osiem kilometrów od centrum. Oprócz hipodromu mieści rozległy ośrodek mieszkalno-treningowy i niegdysiejszą część gospodarczą o łącznej powierzchni ponad 138 hektarów. Dość powiedzieć, że Tor jest prawie dwukrotnie większy od Łazienek Królewskich. Stanowi prowokującą zagadkę — jego spektakularna forma kontrastuje z ograniczonym zainteresowaniem nim ze strony Polaków, w tym badaczy społecznych. Ciągłość jego funkcjonowania, pomimo wielu zwrotów dwudziestowiecznej historii kraju, nasuwa zaś pytania zarówno o działania, jak i o cele i wartości różnych aktorów społecznych aktorów, które mu ją zapewniły. W miarę realizacji badań teren Toru Służewiec zaczął mi się jawić jako czubek góry lodowej — złożonej instytucji społeczno-gospodarczej długiego trwania, ze swoimi światami społecznymi, które sięgają wiele generacji ludzkich (i końskich) wstecz oraz przekraczają geograficzne i historyczne granice państw i poszczególnych systemów społecznych. Z perspektywy badaczki Tor Służewiec okazał się skarbem, którego poznawanie postawiło mnie w rzadkiej dziś w naukach społecznych roli „odkrywcy” ². Dotąd historia społeczna wyścigów nie była systematycznie badana: ani ich publiczność, ani środowiska związane zawodowo z końmi wyścigowymi, ani historia społeczna unikalnego osiedla na Torze.[…]

Jak można socjologicznie rozumieć tytułową enklawę? Najczęściej rozumie się pod tym pojęciem zbiór ludzi, który może zostać uznany za szczególnego rodzaju grupę społeczną. Jest on względnie domknięty i zauważalnie odmienny od tła społecznego ⁴. Ta odmienność musi mieć swoją przyczynę i trwać ze względu na pewne funkcje i cele. Tor Służewiec, jak pokażę w kolejnych rozdziałach, jest enklawą społeczną i kulturową, którą dalej określam też mianem świata społecznego. W okresie PRL-u stanowił rzeczywistość na poły autarkiczną. W jego układzie przestrzennym i sposobach jego użytkowania istnieje pięć podstawowych rodzajów przestrzeni: przestrzeń produkcji, przestrzeń konsumpcji, przestrzeń władzy, przestrzeń symboliki i przestrzeń wymiany ⁵, jednak większość z nich była i wciąż jest w ograniczonym stopniu powiązana z szerszymi układami społecznymi stolicy. Tor jest też enklawą z fizycznego punktu widzenia: architektonicznego i ekologicznego. We współczesnych miastach granice ekosystemów najczęściej są niejednoznaczne, a ich przenikalność dla różnych kategorii użytkowników jest wysoka ⁶. Tor Służewiec w Warszawie należy do wyjątków — od osiemdziesięciu lat stanowi wyodrębniony fizycznie i funkcjonalnie habitat dla ludzi i koni oraz innych gatunków. Jest to obecnie jedyny na świecie historyczny hipodrom połączony z ośrodkiem treningowo-mieszkalnym w granicach stolicy. Całość stanowi spójne i unikalne założenie architektoniczno-urbanistyczne. […]

Świat wyścigów konnych ma właściwe mu struktury i hierarchie, definiowane przez relacje ludzi wobec koni wyścigowych, co na przykład wyraża się w często przytaczanym na Wyścigach powiedzeniu: „To koń czyni człowieka wielkim lub małym”. Organizują go własne kody moralne i szereg typowych dla tego świata objaśnień własnych działań. Ma własny słownik, sobie właściwe działania i interesy oraz koncepcje tego, co jest znaczące w życiu, a także własne schematy życiowe, dzięki czemu daje poczucie wyjątkowości swoim członkom ⁹. Należy też jednak podkreślić, że w książce tej, inaczej niż w opowieściach właściwych dla świata wyścigów konnych, koncentruję się na uwarunkowaniach strukturalnych tego świata oraz praktykach i „nieodświętnych” doświadczeniach, które się nań składają. Nie jest to więc lektura dla osób spragnionych opowieści o najwybitniejszych koniach wyścigowych i jeźdźcach.