Claudia Snochowska-Gonzalez , Wolność i pisanie. Dorota Masłowska i Andrzej Stasiuk w postkolonialnej Polsce

Wolność i pisanie to książka poświęcona polskiej postkolonialności oraz teorii i praktyce lektury postkolonialnej. Autorka proponuje oryginalną definicję polskiej postkolonialności, odnosząc ją do takich pojęć i zjawisk, jak idea przedmurza cywilizacji, polskie poczucie gorszości, mit kresowy, kwestia żydowska, pamięć o wypędzeniach, pozycja w zglobalizowanym świecie, wewnętrzna kolonizacja oraz idea kolonialna i wiążące się z nią (post)kolonialne imaginarium.

Praktycznym celem pracy jest przeanalizowanie, jak te wyznaczniki funkcjonują w utworach Doroty Masłowskiej i Andrzeja Stasiuka. Autorka interpretuje kolejne ich dzieła jako drogę między dążeniem do wolności rozumianej jako wycofanie się do domeny pisarskiego absolutu a taką konfiguracją rzeczywistości, w której pisarską podmiotowość wykuwa się w walce. Tak rozumiana lektura postkolonialna stanowi punkt wyjścia, który należy poddać krytycznemu namysłowi, a następnie go przekroczyć.

Zagadnienie postkolonialnego statusu polskiej kultury dotyka niezliczonych kwestii drażliwych, narusza liczne samooceny narodowe i wymaga od analityczki ogromnego taktu. Claudia Snochowska-Gonzalez takim taktem wykazuje się na każdym poziomie badanego tematu, pozostając zarazem bezkompromisową badaczką i wnikliwą krytyczką.

[Grażyna Woroniecka]

Wolność i pisanie jest czymś więcej niż rozważaniem książek ważnych polskich autorów na podstawie szerokiej bazy tekstów teoretyków postkolonializmu. Jest także wskazaniem drogi, jaką badania postkolonialne czy też, jak autorka postuluje, antykolonialne mogą się posuwać.

[Irena Grudzińska-Gross]

Claudia Snochowska-Gonzalez – kulturoznawczyni i socjolożka. Zajmuje się socjologią literatury, teorią postkolonialną i badaniem polskiej kultury volkistowskiej.

Spis treści

Podziękowania / 7

Wstęp / 9

Czy możliwe są polskie studia postkolonialne? — 9; Cavanagh i Said oraz Conrad jako Homo duplex — 10; Badanie polskich badań postkolonialnych. Ewa Thompson o wiecznej gorszości Rosji — 14; Studia postkolonialne na świecie — 19; 123 + 6 + 44 = sytuacja Polski? — 21; Osiem wyznaczników polskiej postkolonialności — 22; Postkolonialność ≠ postsowieckość — 35; Po co lektura postkolonialna? — 39; Postkolonialna krytyka literatury jako krytyczna analiza dyskursu — 40; Kłopoty z uniwersalizmem — 46; Postkolonialna lektura i krytyka ideologii — 48; Petera Hallwarda propozycja wyjścia z impasu — 54; Co zrobić z polską postkolonialnością? Trzy podejścia — 60; Zadanie dla krytyki postkolonialnej — 71

Od odrzucenia ironii ku jej afirmacji. Dorota Masłowska w poszukiwaniu „my” / 74

Manicheizm konkretnej konfiguracji rzeczywistości — 75; Świat zanieczyszczony — 76; Ruski świat — 78; Co robią tubylcy? — 79; Kobiety, ziemia i Polska między Wschodem a Zachodem — 80; „Albo jest się człowiek, albo jest się…” — 87; Kto tu rządzi? — 88; Władza Sztorma sięga poza rzeczywistość powieści. Trzy linie interpretacji — 90; Jak wyjść poza ramy powieści? — 95; Co zrobić z subalternem? — 96; Potencjał przedrzeźniania — 102; Poza ironię — 103; Wyzwolenie pisarki — 106; Drogi ironii — 108; Ironia jako postawa, jako świadomość i jako relacja — 110; Negatywność Polski, negatywność rodziny. „Czy babcia już nie jadła obiadu?” — 111; Zaprzeczyć negatywności — 113; Skąd się bierze brak? — 116; Hierarchia ironicznych konfrontacji — 119; Jeszcze jedna strategia postępowania z brakiem — 124; Brak jako utrata pełni. Od ironii do jej odrzucenia — 125; Konkretne i określone — dwa źródła oporu wobec tendencji osobliwej — 127; Nicość istnieje najbardziej — 128; Makabra wojny jako działanie nie-miejsca pamięci — 132; Jak przeciwstawić się nicości? — 134; Spłaszczony świat — 137; Dystans ironistki — 142

Od melancholii do rozpaczy. O prozie Andrzeja Stasiuka / 148

Melancholia peryferii — 148; Dysydencka Europa Środkowa i dziki Wschód — 149; Piętno i piękno pustki — 154; Negatywny natywizm i trzykrotna kpina — 159; Płynna tożsamość Wschodu i Zachodu — 162; Cioran i melancholia — 165; Naród „mały i skromny” — grzech, żal i skrucha — 167; Co skrywa pustka u Stasiuka? — 171; Etos odmowy, etos męskości — 176; Powrót i trudne olśnienie — 178; Tłusta, śmierdząca męskość — 179; Wojna i odpowiedzialność. Moc zgrozy — 182; Polskie zniewolenie — 189; Powinności i możliwości literatury— 193

Zakończenie / 197

Bibliografia / 201

Indeks osób / 209

Wykaz omawianych książek / 212

Wstęp (fragmenty)

Aby odnieść […] rozważania do sytuacji Polski, trzeba rozpocząć […] od zdefiniowania polskiej sytuacji postkolonialnej. [Opisuje się] tę sytuację przez proste działanie arytmetyczne: 123 lata zaborów plus 6 lat wojny plus 44 lata zależności politycznej. Zgodnie z taką arytmetyką Polsce należy się status kraju postkolonialnego z samej racji przeżytej dominacji obcych państw. Status ten oznacza, że Polska znajduje się po stronie „wyklętego ludu ziemi” (jeśli oczywiście można takie sformułowanie włożyć w usta autorkom odżegnującym się […] od marksizmu) — poddawanego obcej władzy, pozbawianego własnego głosu, niemającego dostępu do własnej reprezentacji (politycznej i podmiotowej), a przede wszystkim ciemiężonego, unicestwianego, gnębionego i szykanowanego na różne sposoby i w różnych dziedzinach życia. Krytyka postkolonialna ma zatem na celu demaskowanie wszelkich prób relatywizowania albo wręcz pomijania roli polskiego cierpienia w dziejach. Jej zadaniem jest obnażanie ukrywanych i ukrywających się sił imperium, przy czym imperium jest zwykle identyfikowane z Rosją — czy to przed-, czy to porewolucyjną.

[…]

Omawiani przeze mnie autorzy w niektórych swoich utworach pozostaną w domenie postkolonialnej osobliwości: Stasiuk w peryferyjnej rzeczywistości Europy Środkowo-Wschodniej, celebrującej swój brak podmiotowości historycznej, Masłowska zaś we wszechogarniającym centrum globalnego kapitalizmu. Jednakże wszędzie tam, gdzie autorom uda się wykroczyć poza postkolonialną osobliwość, lektura postkolonialna będzie musiała ustąpić miejsca takim odczytaniom, które zakładają (i promują) wykuwanie podmiotowości w walce, akcentują konflikty interesów i podkreślają konkretną pozycję podmiotu, sprzeciwiając się zarazem jej esencjalizacji przez do-określenie. Dla mnie samej lektura postkolonialna będzie więc stanowić punkt wyjścia, który należy poddać krytycznemu namysłowi, a następnie — po to, by móc wypowiadać się w sprawie podmiotu pozbawionego dostępu do silnej tożsamości — ten punkt wyjścia przekroczyć.