O kulturze strachu i przemyśle bezpieczeństwa

Redakcja naukowa Piotr Żuk i Paweł Żuk

Medialne „niusy” o terroryzmie, toczących się wojnach, zagrażających Polsce konfliktach zbrojnych czy wzrastającej przestępczości z pewnością utrudniają budowanie kultury zaufania i otwartości wobec innych ludzi. Czy jednak są szanse na stworzenie bardziej racjonalnej, pokojowej i odrzucającej prymat wydatków na zbrojenia polityki? Czy moda na paramilitaryzm w Polsce to tylko niewinna zabawa, czy też przejaw kultury autorytarnej? Czy w dobie dominacji „bezpieczeństwa” nad „wolnością” musimy się godzić na kolejne ograniczanie praw obywatelskich? Czy nacjonalistyczne fobie i sztuczne podziały, wywoływane przez rządy i przywódców religijnych, można zastąpić oddolnymi porozumieniami między społeczeństwami? Czy we współczesnym świecie strach musi nam stale towarzyszyć? Czy można sobie wyobrazić politykę inną niż manipulacja emocjami społecznymi oraz podsycanie obaw i uprzedzeń wobec wyimaginowanych wrogów?

Te i wiele innych pytań stawiają autorzy artykułów zamieszczonych w prezentowanej książce. Są one bardzo aktualne w czasach, kiedy pod pretekstem wszechobecnych zagrożeń obcina się wydatki socjalne, a zwiększa kwoty wydawane przez państwo na „przemysł bezpieczeństwa”; kiedy ogranicza się prawa obywatelskie oraz rozszerza skalę inwigilacji i nadzoru ze strony aparatu represji; kiedy relacje między państwem a społeczeństwem wiążą się z naruszaniem zdobyczy ruchów demokratycznych minionych dwustu lat.

Rok wydania: 2015
Wydanie pierwsze
Format 138x220 mm
Liczba stron: 208
Oprawa twarda
ISBN 978-83-64363-22-1
Cena katalogowa 24,50 zł
Projekt okładki i stron tytułowych: Ireneusz Sakowski

Spis treści

Contents / 6

Piotr Żuk, Paweł Żuk

Wstęp. Zarządzanie strachem i przemysłem bezpieczeństwa. Władza i kontrola społeczna w społeczeństwie mas / 7

Piotr Żuk, Paweł Żuk

Introduction. Management of fear and security industry – authority and social control in mass societies / 11

Ariel Modrzyk

Żywność i konflikty militarne. Analiza historyczna / 15

Piotr Żuk

„Wróg u bram”. Polityczno-kulturowa geneza militaryzmu i jego przejawy w społeczeństwie polskim / 31

Wojciech Modzelewski

Uwagi o walce bez użycia przemocy i o pokoju / 55

Piotr Rymarczyk

Empatyczny potencjał ciała a nowoczesna przemoc / 65

Michał Piekarski

Obronność obywatelska czy paramilitaryzm? Krytyczna ocena obywatelskiego zaangażowania w obronność na przykładzie Polski / 75

Paweł Żuk

Akceptacja Polaków dla zbrojeń. Przyczyny kulturowe i psychologiczne / 95

Mariusz Baranowski

Etyka egoizmu a duch globalizacji. O antyspołecznych podstawach polityki społecznej / 115

Sławomir Czapnik

Permanentna inwigilacja. Rzecz o aferze Edwarda Snowdena / 125

Grzegorz Omelan

Apoteoza przemocy. Wojna z terrorem w oczach Seymoura M. Hersha / 151

Karolina Wojtasik

Ucieczka od wolności. Jak tak zwane Państwo Islamskie kusi ochotniczki spoza Lewantu / 169

Bibliografia /183

Indeks osób / 197

Noty o autorach / 203

Piotr Żuk, Paweł Żuk

Wstęp. Zarządzanie strachem i przemysłem bezpieczeństwa. Władza i kontrola społeczna w społeczeństwie mas

Sto lat od wybuchu pierwszej wojny światowej i siedemdziesiąt lat po zakończeniu drugiej w Europie i na świecie ład społeczno-polityczny zmienił się radykalnie, ale wciąż giną ludzie w konfliktach zbrojnych, wydatki na zbrojenia osiągają rekordowe poziomy i pojawiają się wciąż nowe konflikty militarne. Towarzyszą temu codzienne komunikaty mediów o czyhających wokół zagrożeniach i konieczności dodatkowych wydatków oraz podejmowania starań politycznych na rzecz zwiększenia bezpieczeństwa narodowego.

Zgodnie z tezą Ulricha Becka, który twierdził, że poczucie niepewności, braku bezpieczeństwa, wrażenie życia w chaosie są stałym elementem społeczeństwa ryzyka, nie da się zneutralizować tych odczuć bez strukturalnych zmian społeczeństwa. Elity rozchwianego i pozbawionego nadzoru ze strony obywateli systemu politycznego wcale jednak nie mają zamiaru zredukować istniejącego poziomu niepewności i ryzyka. „Ryzyko i nierówność społeczna, a nawet ryzyko i panowanie, ryzyko i władza to dwie strony jednego medalu”¹ twierdzi Beck. W tym ujęciu niepewność i sprawne zarządzanie strachem mogą być przydatnym narzędziem kontroli społecznej i sprawowania władzy.

Jest to szczególnie skuteczny sposób na kontrolę i manipulację na dużą skalę w społeczeństwie, które jest bierne, wycofane z życia publicznego, prezentuje niski poziom aktywności obywatelskiej, pozbawione jest na co dzień otwartej i szerokiej debaty społecznej. Mówiąc językiem Charlesa Wrighta Millsa, zarządzanie strachem zapewnia komfort władzy zwłaszcza w „społeczeństwie mas”, w którym przetwarzanie opinii w działanie podlega kontroli oficjalnych instytucji i korporacyjnych mediów. W modelowym „społeczeństwie mas” przedstawiciele wyposażonych we władzę instytucji przenikają do różnego rodzaju kręgów społecznych, ograniczając niezależność opinii publicznej oraz wpływając na panujące i uznawane opinie społecznie. Jak pisał Mills, człowiek w „społeczeństwie mas”

nie formułuje swych pragnień – są one podsuwane z zewnątrz. Znajdując się zaś w masie traci wiarę w siebie, cechującą istoty ludzkie, jeżeli ją kiedykolwiek posiadał. Albowiem życie w społeczeństwie mas zaszczepia człowiekowi poczucie niepewności swej sytuacji i rodzi bezsilność, sprawia, że ludzie czują ustawicznie nieokreślony niepokój. Życie takie oddziela jednostkę od mocnej grupy, niszczy trwałe normy grupowe. Nie mając przed sobą jasno wytkniętego celu, człowiek z mas zatraca sens swego istnienia².

Społeczeństwo polskie jest obecnie wręcz modelową ilustracją teoretycznego konstruktu Millsa i ma wiele cech typowego „społeczeństwa mas”. Dodatkowo efekt rozbicia i zagubienia wzmacnia rekordowo niskie zaufanie społeczne. Kultura zaufania zawsze obniża napięcia i konflikty, wzmacnia więzy między ludźmi. W Polsce w dobie „realnego kapitalizmu” mamy jednak raczej do czynienia z atmosferą powszechnej nieufności, która sprzyja kulturze autorytarnej, represyjnym projektom politycznym, wymuszaniu zgody na zaostrzenie przepisów prawa karnego i promuje w polityce środowiska populistyczne, oferujące czarno-białą wizję świata.

Medialne „niusy” o zagrożeniach terroryzmem, toczących się wojnach, zagrażających Polsce konfliktach zbrojnych czy wzrastającej przestępczości z pewnością utrudniają budowanie kultury zaufania i otwartości wobec innych ludzi. Czy jednak są szanse na stworzenie bardziej racjonalnej, pokojowej i odrzucającej prymat wydatków na zbrojenia polityki? Czy moda na paramilitaryzm w Polsce to tylko niewinna zabawa, czy też przejaw kultury autorytarnej? Czy w dobie dominacji „bezpieczeństwa” nad „wolnością”\ musimy się godzić na kolejne ograniczanie praw obywatelskich? Czy nacjonalistyczne fobie i sztuczne podziały, wywoływane przez rządy i przywódców religijnych, można zastąpić oddolnymi porozumieniami między społeczeństwami? Czy we współczesnym świecie strach musi nam stale towarzyszyć? Czy można sobie wyobrazić politykę inną niż manipulacja emocjami społecznymi oraz podsycanie obaw i uprzedzeń wobec wyimaginowanych wrogów?

Te i wiele innych pytań stawiają autorzy artykułów zamieszczonych w prezentowanej książce. Są one bardzo aktualne w czasach, kiedy pod pretekstem wszechobecnych zagrożeń obcina się wydatki socjalne, a zwiększa kwoty wydawane przez państwo na „przemysł bezpieczeństwa”; kiedy ogranicza się prawa obywatelskie oraz rozszerza skalę inwigilacji i nadzoru ze strony aparatu represji; kiedy relacje między państwem a społeczeństwem wiążą się z naruszaniem zdobyczy ruchów demokratycznych minionych dwustu lat. W epoce Snowdena nie jest to jedynie przedmiot debaty akademickiej, ale sprawa dotycząca nas wszystkich.

Rządy na całym świecie robią, co mogą, by oduczyć obywateli cenienia swojej prywatności. Litania do znudzenia powtarzanych banałów przekonała ludzi, że powinni tolerować poważne naruszenia swojej sfery prywatnej; te uzasadnienia okazały się tak skuteczne, że władze gromadzą wielkie ilości danych o tym, co obywatele mówią, czytają, kupują i robią – z kim – a oni tylko temu przyklaskują³.

Obrońcy represyjnych praktyk aparatu państwa lansują płytki banał, zgodnie z którym „ludzie uczciwi, niewinni i postępujący zgodnie z prawem nie mają nic do ukrycia i nie mają powodów do obaw”. W praktyce jednak sami twórcy tych represyjnych praktyk strzegą jak mogą wszelkich informacji, które mogłyby ukazać ich aktywność w szerszym świetle. Kiedy bowiem władza mówi o „bezpieczeństwie narodowym”, zazwyczaj chce ukryć jakieś wątpliwe moralnie działania przeciwko społeczeństwu. Natomiast kiedy słyszymy o „tajemnicy państwowej”, której nie może poznać opinia publiczna, chodzi najczęściej o ukrycie półlegalnych i nielegalnych działań ze strony aparatu państwa.

Problem w społeczeństwie polskim jest szczególnie dokuczliwy – liczba podsłuchów policyjnych, zapytań służb o bilingi czy miejsce logowania telefonu komórkowego jest najwyższa wśród wszystkich krajów Unii Europejskiej. Tego typu praktyki są poza jakimkolwiek nadzorem obywatelskim.

Dlatego przekazywana książka może być interesująca nie tylko dla adeptów socjologii, nauk politycznych czy badaczy kultury, ale dla wszystkich aktywnych obywateli i krytycznych obserwatorów sfery publicznej.

Wrocław, maj 2015

¹ Ulrich Beck, Społeczeństwo światowego ryzyka. W poszukiwaniu utraconego bezpieczeństwa, tłum. Bogdan Baran, Scholar, Warszawa 2012, s. 204.

² Ch. Wright Mills, Elita władzy, b.tłum., Ignacy Rafelski (oprac. i red.), Książka i Wiedza,Warszawa 1961, s. 424.

³ Glenn Greenwald, Snowden. Nigdzie się nie ukryjesz, tłum. Barbara Gadomska, Agora, Warszawa 2014, s. 209.

On the culture of fear and security industry

edited by Piotr Żuk and Paweł Żuk

Contents

Piotr Żuk, Paweł Żuk

Introduction. Management of fear and security industry - authority and social control in societies of mass / 11

Ariel Modrzyk

Food and military conflicts. Historical analysis / 15

Piotr Żuk

Enemy at the “gates”. Political and cultural genesis of militarism and its manifestations in Polish society / 31

Wojciech Modzelewski

Remarks on fighting without violence and on peace / 55

Piotr Rymarczyk

Empathetic of the body and modern violence / 65

Michał Piekarski

Civil defence or paramilitarism? Critical assessment of civil involvement in defence. The case for Poland / 75

Paweł Żuk

Poles’ approval for armaments. Cultural and psychological premises / 95

Mariusz Baranowski

Ethics of egotism vs spirit of globalisation. On anti-social foundations of social policies / 115

Sławomir Czapnik

Permanent surveillance. Edward Snowden’s scandal / 125

Grzegorz Omelan

Apotheosis of violence. Seymour M. Hersh’s take on War on terror / 151

Karolina Wojtasik

Escape from freedom. How the so-called Islamic State lures women volunteers outside of the Levant / 169

Bibliography / 183

Index / 197

Contributors / 203

Piotr Żuk, Paweł Żuk

Introduction. Management of fear and security industry – authority and social control in mass societies

100 years since the outbreak of the FirstWorldWar and 70 years after the end of the Second World War the social and political order has changed radically both in Europe and all over the world but still people are killed in armed conflicts, spending on armaments reaches record-high levels and new military conflicts emerge. These developments are accompanied with daily media news about perils lurking around and the necessity of extra spending as well as political efforts to increase the national security.

According to the thesis formulated by Urlich Beck who stated that a sense of uncertainty, lack of security and sensation of living in chaos are permanent elements of the society of risk these feelings cannot be neutralised without structural changes within this society. The elites of shaken political systems devoid of civil supervision, however, do not intend to reduce the existing level of uncertainty and risk. “Risk and social inequality, and even risk and control, risk and authority are two sides of one coin,” says Beck.¹ In this regard uncertainty and efficient fear management can be a useful tool in terms of social control and imposing authority.

This is a particularly effective manner to strongly control and manipulate people who are passive, withdrawn from public life, present a low level of civic activities, permanently deprived of open and broad public debates. Charles Wright Mills states that this fearbased management provides the authority bodies with comfort, especially in “mass societies”, in which the processing of opinions into actions is controlled by official institutions and corporate mass media. In the model “mass society” authority representatives penetrate various types of social groups limiting their independence and influencing dominant socially-recognised opinions. Mills wrote that a man in the mass society

does not formulate his / her desires–they are drawn from outside. While being in the mass he/she loses faith in him/herself – the faith which characterises human beings (if he/she have ever had any). As living in the mass society instills him/her a sense of uncertainty and raises powerlessness; it makes people continually feel indefinite anxiety. This life separates them individual from a strong group, destroys permanent group standards. Having no clear purpose ahead, the man from the masses loses the meaning of his/her existence.²

The Polish society is just an exemplary illustration of the Mills’ theoretical construct and has numerous features of a typical “mass society”. In addition, the effect of disunity and insecurity strengthens the record-low public confidence within the Polish society. The culture of trust always reduces tensions and conflicts and strengthens ties between human beings. In Poland in the era of “real capitalism” there has been an atmosphere of common mistrust which promotes authoritarian behaviours, repressive political projects and enforced approvals to toughen the provisions of criminal law, as well as supports populists offering black-and-white political visions of the world.

Media news on risk of terror, ongoing wars, military conflicts threatening Poland or increasing crime rate surely make it difficult to build the culture of confidence and openness toward other people. Are there any chances to create more rational, peaceful politics which rejects the primacy of excessive spending on armaments? Are paramilitary trends in Poland just an innocent play or a manifestation of authoritarian tendencies? Must we–in the era of dominion of “security” over “freedom”–accept further limitations of our civil rights? Can nationalistic phobias and artificial divisions evoked by governments and religious leaders be replaced with rank-and-file agreements between and among people? Must we be permanently accompanied with a sense of fear in our today’s world? Are you able to imagine any other politics than the one carried out through manipulation of social emotions and ‘fueling’ concerns and prejudices against imagined enemies?

These and many other questions are asked by the Authors of the articles published in the book. They are very topical at the time when under the pretext of pervasive threats social expenditure is cut, public spending on the “security industry” is increased, civil rights are limited as well as surveillance and supervision by the apparatus of repression expanded; when relations between the state and the society begin to violate the achievements of democratic movements of the last 200 years. In the Snowden era this is not only a topic for academic debates, but the issue concerning us all.

Governments around the world do what they can to ‘unlearn’ citizens of valuing their privacy. A catalogue of repeated platitudes convinced people that they should tolerate major violations of their private sphere; these justifications have proved to be so effective that the authority bodies collect huge amounts of data about what people say, what they read and what they do and with whom–and people accept and even applaud it.³

Defenders of repressive practices of the state apparatus promote clichés that “honest, innocent people who act in line the law have nothing to hide and no reason for concern”. In practice, however, the creators of these repressive practices keep–as much as possible–all information which could show their activity in a broader light. When governments speak of “the national security” they usually want to hide some of their actions against the society which are morally questionable. When we hear about the “state secret” which may not be known by the public, most often it refers to hiding semi-legal and illegal activities conducted by the state apparatus.

The problem is particularly acute within Polish society – a number of police wire-taps, queries on telephone billing or logins are the highest among all the countries in the European Union. However, these types of practices are beyond any civil supervision.

Therefore, the book may be of interest not only to adepts of sociology, political sciences or culture researchers, but for all active citizens and critical observers of the public sphere.

Wrocław, May 2015

¹ Ulrich Beck, Społeczeństwo światowego ryzyka. W poszukiwaniu utraconego bezpieczeństwa, transl. by Bogdan Baran, Scholar, Warszawa 2012, p. 204.

² Ch. Wright Mills, Elita władzy, Ignacy Rafelski (ed.), Książka i Wiedza, Warszawa 1961, p. 424.

³ Glenn Greenwald, Snowden. Nigdzie się nie ukryjesz, transl. by Barbara Gadomska, Agora, Warszawa 2014, p. 209.