Polska europejska czy narodowa?

Redakcja naukowa Maria Jarosz

Ostatnie ćwierćwiecze – po blisko pół wieku zastoju, izolacji, braku suwerenności i ograniczeń życia obywatelskiego – otworzyło przed społeczeństwem polskim możliwości, o jakich wcześniej nam się nie śniło. To okres sukcesu w politycznej i gospodarczej przebudowie Polski. Jest ona bowiem wolna, suwerenna i trwale zakotwiczona w strukturach europejskich. Jest też państwem funkcjonującym normalnie, a wziąwszy pod uwagę ostatnie lata (kiedy była określana jako „zielona wyspa” na kryzysowej mapie Europy), nawet lepiej niż normalnie. Co nie znaczy, że jest całkiem dobrze.

Badania opinii publicznej odnotowały dezaprobatę wobec instytucji działających często sprzecznie z interesem państwa i obywateli. Towarzyszy jej wysoki poziom nieufności Polaków wobec państwa i władzy. Na wszystko to nakłada się kryzys gospodarczy, prowadzący do zaostrzenia konfliktów i podziałów w społeczeństwie.

Żeby zrozumieć stan zróżnicowań oraz ich postrzeganie w społeczeństwie, trzeba mieć świadomość współwystępowania różnych czynników, tych historycznych i współczesnych, endogennych i zewnętrznych, płynących z otwarcia na świat. Kluczowym syntetycznym wskaźnikiem procesów rozwojowych społeczeństwa i kraju są dysproporcje materialne. Nakładają się na nie dysproporcje społeczne, edukacyjne i wiele innych.

Skoro jest, jak jest, i mamy wolność bez braterstwa, ogromniejące dysproporcje ekonomiczne są w zasadzie logicznym następstwem zdarzeń. Zróżnicowania jednak były i będą za duże. Do najważniejszych należą nierówności materialne i społeczne, a te właśnie po ćwierćwieczu transformacji politycznej są bardzo wyraźne. Mamy do czynienia z wyostrzaniem się dysproporcji między ludźmi z wyższych szczebli drabiny społecznej a tymi, którym się nie powiodło – niekoniecznie z własnej winy, ale na skutek splotu określonych czynników sytuacyjnych.

Maria Jarosz, socjolog, profesor zwyczajny, doktor habilitowany, kierownik Zakładu Przemian Społecznych i Gospodarczych Instytutu Studiów Politycznych PAN. Analizuje społeczeństwo polskie i reakcje ludzi na nowe, nie akceptowane sytuacje. Jest autorką i redaktorką blisko trzydziestu książek oraz około trzystu artykułów opublikowanych w Polsce i za granicą. Ważniejsze książki to: Suicides (Paris 2005), Dzisacu szakaiagu (Tokio 2008), Macht, Privilegien, Korruption: die polonische Gesselschaft 15 Jahre nach der Wende (Wiesbaden 2005) oraz prace zbiorowe Polska. Ale jaka? (2005), Wygrani i przegrani polskiej transformacji (2005), Transformacja. Elity. Społeczeństwo (2007), Naznaczeni i napiętnowani. O wykluczeniu politycznym (2008), Wykluczeni. Wymiar społeczny, materialny i etniczny (2008), Polacy równi i równiejsi (2010), Polacy we wspólnej Europie. Dysproporcje materialne i społeczne (2011), Instytucje: konflikty i dysfunkcje (2012), Polskie bieguny. Społeczeństwo w czasach kryzysu (2103), a także refleksje własne socjologa i uczestnika wydarzeń minionych sześćdziesięciu lat w Polsce pt. Obyś żył w ciekawych czasach. Fakty, wydarzenia, anegdoty (2009).

Spis treści

Summary / 271

Contents / 273

Poland: European or National?
Edited by Maria Jarosz

Summary

Ever since its dawn, the Polish state has been a part of Europe and the diverse European culture: a significant part, albeit one with unique features, stemming from its distinct character. Poland has also shared in various historical projects of European integration, eventually to become a member state of the European Union in 2004. Marking the tenth anniversary of the accession, it is justified to ask to what extent Poland has adhered to its national characteristics, and to what extent it has undergone Europeanisation.

The profound changes the last decade has brought are immediately visible: a rise in the Gross National Product, improved quality of life, and structural investments. Can we observe similar changes in other spheres of life, including especially the socio-cultural and institutional domains? As the analyses presented in this book suggest, Poles as a society retain their own ways of perceiving the world and resolving problems–ways that are often European only in a strictly geographical sense.

The changes that are introduced remain relatively superficial and the values and goals which are imported become adjusted to the local expectations and perceptions, as represented by chief stakeholders. Poland increasingly lags behind the world’s leaders in the areas that nowadays determine competitiveness and growth.

We have observed this phenomenon in each of the fields we studied: from the economy to development and social policies, to religious life. The locality of this type has a negative impact on the push to overcome the distance between Poland and the world’s most developed countries.

The threat of developmental drift is imminent, as the present institutional system has exhausted its potential for evolution. Meanwhile reform plans are in serious jeopardy due both to the marked internal divisions of Polish society and to the belief–deeply seated for a few years now– that things are generally heading in a right direction.

The Poles’ national specialty is their split into two (or three) Polands. The first one is centered around rootedness, identity, faith, and emotions. The second is active on a rational level, and uses a language of interests. This Poland is convinced one should above all be an open, educated Pole and European. Finally, we have the third, most populous, withdrawn Poland, one paying no attention whatsoever to public life. What the country needs to avoid becoming Europe’s periphery is a dialogue between the national and the European Poland, as well as public engagement on the part of all Poles. Since time immemorial, Polish national identity has been shaped by legends, myths, and resentments. Hopefully, however, the disadvantageous national sentiments will start becoming a thing of the past. Seems impossible? And yet another of Poland’s specialties is that it is a place where the impossible happens.

Contents