PRODUKT NIEDOSTĘPNY Przemysław Sadura, Upadek komunizmu w Europie Środkowo-Wschodniej w perspektywie współczesnych teorii rewolucji
towar niedostępny
dodaj do przechowalniOpis
Nie wszystkie wydarzenia o znaczeniu rewolucyjnym mają charakter rewolucyjny. Czy upadek komunizmu w Europie Środkowo-Wschodniej był rewolucją? Ralf Dahrendorf twierdził, że to pytanie akademickie, istotne dla naukowców, ale nie dla ludzi uwikłanych w wydarzenia. Było dokładnie odwrotnie. Spory dotyczące pojęć opisujących rok 1989 nabrały charakteru mitotwórczego. Wraz z upływem czasu coraz mocniej oddziaływały na świadomość i pamięć historyczną społeczeństw postkomunistycznych. Nie tylko organizowały tożsamości i podziały polityczne, ale także wpływały na zachowania wyborcze.
W swojej pracy nie zamierzałem odpowiadać na pytanie, czy wydarzenia 1989 roku były rewolucją. Interesowało mnie jedynie, czy instrumentarium teorii rewolucji pozwala zaproponować inną narrację opisującą upadek komunizmu.
„Przemysław Sadura podjął się niezwykle ambitnego zadania: zinterpretowania upadku komunizmu w perspektywie teorii rewolucji. Cel, jak sobie postawił, trudno osiągnąć, jednak wychodzi z tej próby zwycięsko, a prowokujące do dyskusji sądy i uogólnienia stanowią ewidentną premię i silne punkty książki. Powstała praca socjologiczna podporządkowana wyraźnym założeniom, z oryginalnymi tezami, bardzo dobrze oparta na literaturze, obfita w dobrze dobrany materiał porównawczy, a wreszcie jasno i logicznie skonstruowana i napisana dobrym językiem”.
Prof. dr hab. Andrzej Rychard
„Przemysław Sadura podjął się zadania intelektualnie bardzo ciekawego. Nie napisał historii upadku systemu komunistycznego w Europie Środkowo-Wschodniej, lecz na przykładzie wybranych państw tego regionu zarysował interpretację tego ciągu wydarzeń jako swoistego procesu rewolucyjnego. W zakończeniu autor podejmuje ciekawą próbę teoretycznego wyjaśnienia konsekwencji «rewolucji» w regionie. «Restauracja» dawnego systemu okazuje się w części wynikiem świadomego dążenia reformatorów, w części rezultatem znalezienia się regionu w kręgu światowego systemu kapitalistycznego. Jest to książka dojrzała, wnosząca ważne – co nie znaczy bezsporne – myśli do dyskusji o charakterze przemian pokomunistycznych”.
Prof. dr hab. Jerzy J. Wiatr
Rok wydania: 2015
Wydanie pierwsze
Format 130x208 mm
Liczba stron: 272
Oprawa miękka
ISBN 978-83-64363-17-7
Cena katalogowa 28,50 zł
Projekt okładki i stron tytułowych: Ireneusz Sakowski
Spis treści
Wprowadzenie / 9
Rozdział 1
Rewolucje 1989 roku
Między mitem i rzeczywistością / 13
Pojęcia, mity i pamięć społeczna / 14
Rewolucja, ewolucja, restauracja? / 18
„Rewolucja aksamitna” vs „rewolucja ukradziona” / 21
Rozdział 2
Krytyka tranzytologicznego rozumu / 31
Powstanie paradygmatu / 32
Elitystyczny wariant paradygmatu / 39
Na Wschodzie: lokalni naśladowcy i „swojscy” kontestatorzy / 44
Problematyczna hegemonia / 53
Studia nad procesami przejścia i ideologia / 56
Rozdział 3
Socjologia rewolucji. Pojęcia, teorie, model / 61
Socjologia rewolucji. Geneza, struktura i ewolucja pola / 62
Generacje teorii rewolucji / 66
Socjologia rewolucji w studiowaniu przełomu 1989 roku / 77
Model analizy. System, reżim, opór w ujęciu dynamicznym / 83
Rozdział 4
Imperia i system światowy / 87
Powstanie ZSRR / 91
Ukształtowanie się imperiów / 95
Rozwój imperiów i relacje międzyimperialne (1945–1975) / 100
Rozpad bloku wschodniego (1975–1989) / 106
Podsumowanie / 113
Rozdział 5
Reżim i ideologia w Europie Środkowo-Wschodniej (1945–1989) / 116
„Totalitaryzm” jako pojęcie ideologiczne / 119
Rzeczywistość „totalitaryzmu” i destalinizacja / 121
Racjonalizacja i zmniejszanie represyjności systemu / 126
Socjalizm biurokratyczny i aparat partyjny / 129
Śmierć ideologii / 131
Narodziny socjalistycznej technokracji / 136
Podsumowanie. Model ewolucji reżimu komunistycznego w Europie Środkowo-Wschodniej / 139
Rozdział 6
Społeczeństwo, opór społeczny i rewolucje w realnym socjalizmie w latach 1945–1985 / 144
Przemiany społeczne. Epoka stalinowskiej industrializacji / 147
Rewolucje antystalinowskie w Europie Środkowo-Wschodniej w latach 1953–1968 / 151
Społeczeństwo socjalizmu biurokratycznego i rewizjonizm / 158
„Solidarność”. Sytuacja rewolucyjna w socjalizmie biurokratycznym / 165
Polska i Węgry / 170
Rozdział 7
Przełom bez rewolucji. Lata 1985–1991 w Polsce i na Węgrzech / 175
W poszukiwaniu nowego hegemona / 176
Komunistyczni technokraci w drodze do kapitalizmu / 179
Koniec egalitaryzmu / 183
„Pustka ideowa” antypolityki / 185
Przełom lat 1988–1991 w Polsce i na Węgrzech / 189
Rewolucje nowego typu? / 193
Rozdział 8
Rewolucje lat 1989–1990 w NRD i Czechosłowacji / 197
„Tylko idiota nie zaciąga kredytów”. Reżim i geopolityka / 198
Utrata wiary. Społeczeństwo i opozycja / 201
Od kryzysu do rewolucji / 204
Jesteśmy (jednym) narodem. Od przełomu do zjednoczenia w NRD / 209
Bezsilność silnych. Drugi przełom rewolucyjny w Czechosłowacji / 212
Rozdział 9
Między przewrotem a rewolucją. Rok 1989 w Rumunii i Bułgarii / 217
Podgrzewanie „mamałygi”. Kryzys antyradzieckiego stalinizmu / 219
Rumunia. Od sytuacji rewolucyjnej do konsolidacji władzy / 223
Rumunia. Druga rewolucja / 226
Bułgaria. Rozchwianie socjalistycznej biurokracji / 228
Bułgaria. Od przewrotu pałacowego do liberalnej demokracji / 231
Dwie ścieżki / 234
Zakończenie / 237
Bibliografia / 244
Indeks osób / 267
Wprowadzenie
Huczne obchody „dwudziestopięciolecia odzyskania wolności”, organizowane w 2014 roku we wszystkich krajach Europy Środkowo-Wschodniej, dały aż nadto okazji do wspominania, czym był realny socjalizm i jak wyglądało jego obalanie. Niestety nazbyt często stają się pretekstem do utrwalania pewnej utartej, najbardziej stereotypowej narracji odnoszącej się do tej niedawnej historii. Analiza politologicznych i socjologicznych opracowań dotyczących 1989 roku przekonała mnie, że nie jest to swoiste dla dyskursu publicznego. W polu naukowym także toczy się walka o to, jak opisane i zapamiętane zostaną wydarzenia sprzed ćwierćwiecza. Dlatego postanowiłem napisać książkę, która, powracając do tamtych wydarzeń, zaproponuje ich przepisanie w perspektywie innej niż dominująca.
Przełom antykomunistyczny jest najczęściej analizowany w perspektywie transition to democracy, co powoduje, że opisy wydarzeń roku 1989 reprodukują obraz demokratyzacji prowadzonej przez elity. Tym samym przesłaniają element spontanicznych działań oddolnych i presji mas, który objawił się w większości krajów omawianego regionu. Kiedy zaś wspomina się o rewolucjach i protestach wybuchających w okresiepowojennym, wpisuje się je w ciąg wydarzeń torujących drogę „jesieni narodów” 1989 roku, oznaczającej powrót do normalności.
Moim celem jest analiza porównawczej historii komunizmu w krajach Europy Środkowo-Wschodniej w perspektywie teoretycznej proponowanej przez socjologię rewolucji. Kwestia wykorzystania pojęcia rewolucji w studiach wydarzeń 1989 roku była przedmiotem sporów, jednak bardzo niewielu autorów sięgało po instrumentarium teorii rewolucji w pracach komparatystycznych. W tworzeniu modelu rewolucji moim najistotniejszym źródłem inspiracji były koncepcje Charlesa Tilly’ego, lecz zaproponowane tu ujęcie włącza się w zyskujący na znaczeniu trend: stosowania teorii rewolucji do coraz bardziej zróżnicowanego zbioru przypadków, zdecydowanie wykraczających poza klasyczne „wielkie rewolucje społeczne”. Nie oznacza to jednak, że zamierzałem napisać pracę „obiektywną”. Chodzi mi o książkę krytyczną i uczciwą. Proponuję rewizję tego, co „wiemy” o historii i upadku komunizmu w Europie Środkowo-Wschodniej. Mam wrażenie, że uprawianie nauki „wolnej od wartościowania” wielokrotnie bywało tylko pozorem, skrywającym określone wizje „dobrego ładu”, podzielane przez autorów najbardziej wpływowych prac. Nie jest błędem odwoływanie się do wartości, lecz ukrywanie tego faktu. Budowanie teorii społecznej zawsze zawiera element krytyki rzeczywistości społecznej z jakiegoś moralnego, politycznego lub ideologicznego punktu widzenia.
Pisząc tę książkę, starałem się osiągnąć dwa, zwykle wykluczające się, cele. Przedstawić spójny, wielowarstwowy model, a zarazem zadbać, by każdy rozdział stanowił esej nadający się do osobnej lektury. Czy to się udało, oceni Czytelnik.
Pierwsza część ma doprowadzić do rozstrzygnięć teoretycznych i metodologicznych, tworzących podstawę trójwymiarowego modelu rewolucji. W rozdziale pierwszym analizuję wykorzystanie terminu „rewolucja” w dyskursie publicznym dotyczącym przemian 1989 roku. Rozdział drugi zawiera krytykę tranzytologii, a więc nauki i ideologii, która zdominowała naukowy opis tych przemian. W trzecim dokonuję przeglądu współczesnych teorii rewolucji i ich zastosowania w analizie realnego socjalizmu. Czytelnik nie zainteresowany teoretycznymi narzędziami analizy po lekturze rozdziału pierwszego może przejść od razu do części drugiej.
Część drugą poświęcam przepisaniu historii realnego socjalizmu przy użyciu socjologii rewolucji. Rozdział czwarty dotyczy historii imperium radzieckiego i zakresu jego autonomii w ramach kapitalistycznego systemu światowego. W rozdziale piątym opisuję przemiany ideologiczne reżimów komunistycznych i aparatów partyjnych w okresie powojennym. Rozdział szósty dotyczy przekształceń struktury klasowej społeczeństw socjalistycznych oraz ich wpływu na formy oporu społecznego i rewolucje wybuchające w latach 1945–1988.
W trzeciej części model rewolucji w realnym socjalizmie konfrontuję z analizą „jesieni narodów” 1989 roku. W rozdziale siódmym przedstawiam przemiany w Polsce i na Węgrzech, w ósmym w Czechosłowacji i NRD, a w dziewiątym w Bułgarii i Rumunii. Całość podsumowuję syntetyzującą tabelą, zaprezentowaną w Zakończeniu.
Jest to praca socjologiczna, a nie historyczna. Materiałem poddanym socjologicznej analizie były studia komparatystyczne, monografie, opracowania zawierające dane statystyczne, wspomnienia, wywiady z najważniejszymi uczestnikami wydarzeń. W konceptualizacji niektórych elementów kryzysu legitymizacji w reżimie socjalistycznym pomogły mi wywiady przeprowadzone z polskimi politykami w ramach projektu badawczego „Elity rządowe III RP 1997–2004”, kierowanego przez Jacka Raciborskiego.
Książka jest rezultatem badań prowadzonych w latach 2003–2008. Ich wyniki częściowo zweryfikowałem w latach 2013–2014, przygotowując ostateczną wersję publikacji. Presji profesorów Jacka Raciborskiego i Antoniego Sułka zawdzięczam, że udało mi się doprowadzić dzieło do końca. Profesorowi Jackowi Raciborskiemu, promotorowi rozprawy, będącej podstawą prezentowanej książki, dziękuję za wsparcie, którego mi wówczas udzielił; profesorom Jerzemu Wiatrowi i Andrzejowi Rychardowi za cenne uwagi odnoszące się do pierwszej wersji książki.
Podziękowania winien jestem tak wielu instytucjom i osobom, że nie sposób wymienić ich wszystkich. W pisaniu pomógł mi grant promotorski (1H02E 007 30) Ministerstwa Edukacji i Nauki. Duże wsparcie okazali pracownicy londyńskich School of Slavonic and East European Studies (SSEES)oraz School of Oriental and African Studies (SOAS), a takżePolskiego Instytutu Spraw Międzynarodowych w Warszawie, gdzie prowadziłem kwerendy i miałem okazję dyskutowania o ich wynikach. Central European Seminar (CES)—organizatorowi międzynarodowych konferencji w Pradze i Budapeszcie —dziękuję za możliwość przedstawienia moich wstępnych ustaleń gronu wybitnych historyków, politologów i socjologów z Europy Środkowo-Wschodniej.
Nieocenioną pomoc okazali mi dyrekcja i pracownicy Instytutu Socjologii UW. Jeśli chodzi o osoby spoza mojej uczelni, szczególną wdzięczność winien jestem Profesorowi George’owi Kolankiewiczowi z SSEES, zmarłemu w 2014 roku Profesorowi Jaroslavowi Krejčíemu z uniwersytetu w Lancaster, Profesorowi Janowi Rychlikowi z Uniwersytetu Karola w Pradze oraz Profesorowi Włodzimierzowi Wesołowskiemu z IFiS PAN. W pracy twórczej nieocenione okazało się wsparcie mojej żony Oli — to dzięki niej powstała ta książka.
Wyświetlane są wszystkie opinie (pozytywne i negatywne). Nie weryfikujemy, czy pochodzą one od klientów, którzy kupili dany produkt.