Współczesne oblicza autorytaryzmu

Spis treści

Contents / 6

Piotr Żuk

Wstęp. Stary autorytaryzm w nowym przebraniu /7

Piotr Żuk

Introduction. Old authoritarianism in a new guise /11

Jarosław Klebaniuk

Autorytarni dominatorzy jako zagrożenie dla świata? /15

Piotr Żuk

Zróżnicowanie regionalne a poziom autorytaryzmu społeczeństwa polskiego / 27

Anna Pacześniak

Unia Europejska jako (nie)skuteczny promotor demokracji i walki z przejawami autorytaryzmu / 44

Ariel Modrzyk

O idei wyrzeczenia, niepewności i poczucia krzywdy. Słownik opisu zjawiska autorytaryzmu w refleksji szkoły frankfurckiej /57

Dorota Majka-Rostek

Homofobia a autorytaryzm /74

Paweł Maranowski

Autorytaryzm wśród młodzieży /86

Piotr Rymarczyk

Karnawalizacja a represywność / 106

Paweł Żuk

Autorytaryzm Polaków w internecie – na przykładzie portalu filmowego / 113

Przemysław Pluciński

„Liberalna tolerancja” – autorytaryzm, którego nie widać? (P)odpowiedzi szkoły frankfurckiej / 135

Sławomir Czapnik, Grzegorz Omelan

24 godziny autorytaryzmu /153

Marek Nowak

Tendencje autorytarne, władza lokalna i ruch kibicowski. Szkic do portretu lokalnych relacji społecznych na przykładzie współczesnego Poznania /174

Bibliografia / 193

Indeks osób / 205

Noty o autorach / 210

Contents

Piotr Żuk

Introduction. Old authoritarianism in a new guise /11

Jarosław Klebaniuk

Authoritarian dominators as a threat to the world? / 15

Piotr Żuk

Regional diversification and a level of authoritarianism of the Polish society / 27

Anna Pacześniak

The European Union as an (in)effective promoter of democracy and combat with manifestations of authoritarianism / 44

Ariel Modrzyk

On the idea of self-denial, doubt, uncertainty and a sense of harm. Dictionary of the phenomenon of authoritarianism in the reflection of the Frankfurt School /57

Dorota Majka-Rostek

Homophobia and authoritarianism / 74

Paweł Maranowski

Authoritarianism among young people / 86

Piotr Rymarczyk

Carnivalisation and repressiveness / 106

Paweł Żuk

Authoritarianism of Poles in the internet set on an example of a movie portal / 113

Przemysław Pluciński

„Liberal tolerance” – authoritarianism which cannot be perceived? (Prompting) responses of the Frankfurt School /135

Sławomir Czapnik, Grzegorz Omelan

24 hours of authoritarianism / 153

Marek Nowak

Authoritarian tendencies, local authorities and football fans movement. A sketch for a portrait of local social relations set on the example of modern Poznań / 174

Bibliography /193

Index / 205

Contributors / 210

Piotr Żuk

Wstęp. Stary autorytaryzm w nowym przebraniu

Ćwierć wieku, jakie minęło od zmiany systemowej, oraz blisko 10 lat od wstąpienia Polski do Unii Europejskiej to wystarczający okres, aby zastanowić się, czy zmiany społeczne, kulturowe, polityczne, ekonomiczne, jakie nastąpiły w tej części Europy, wpłynęły na poziom autorytaryzmu społeczeństwa oraz charakter autorytarnych praktyk państwa.

Punktem odniesienia dla obecnych diagnoz współczesnego autorytaryzmu mogą być analizy i wyniki badań z lat 1977 i 1984, które prezentowała Jadwiga Koralewicz. Wówczas społeczeństwo polskie jawiło się pod wieloma względami autorytarne. Jak pisała Koralewicz,

wyniki badań zdają się podtrzymywać twierdzenie o wysokim poziomie autorytaryzmu społeczeństwa polskiego. Wśród dwunastu stwierdzeń przewidywanych wskaźników autorytarnego syndromu osiem zyskało aprobatę około połowy badanych – od 46,8 do 65,2 proc.¹

Zmiany, jakie zaszły w Europie i w Polsce od tamtego czasu, mogłyby sugerować na poziomie wiedzy potocznej, że otwarte granice między państwami, możliwość kontaktu w życiu codziennym z innymi zwyczajami i kulturami, świadomość tego, że można żyć inaczej niż realizowane na co dzień schematy działania, poszerzą perspektywę poznawczą Polaków. A co za tym idzie, pomniejszą rozmiary autorytaryzmu. Jeśli dodamy do tego potoczne wyobrażenia o zmianie charakteru systemu politycznego z „autorytarnego” na „demokratyczny”, to można by się spodziewać radykalnych zmian w mentalności i codziennej kulturze społeczeństwa polskiego. Tak jednak nie jest – nawet pobieżne obserwacje wskazują na wciąż wysoki poziom autorytarnych praktyk w życiu Polaków. A opinia Stefana Nowaka wygłoszona w 1981 roku na Kongresie Kultury Polskiej pozostaje wciąż aktualna:

Jeżeli powiemy sobie skrótowo, iż nacjonalizm polega na przeświadczeniu o własnej wyższości w porównaniu z innymi narodami, a przede wszystkim na niechęci do nich, to myślę, iż w naszych myślach i odczuciach nie brak jest również elementów nacjonalistycznych. Badania ujawniają bowiem, iż w porównaniu z innymi narodami jesteśmy w gruncie rzeczy nietolerancyjni i punitywni – skłonni bylibyśmy stosować kary wobec wszystkich, którzy odbiegają od naszych standardów tego, co jest słuszne i właściwe².

Napady nacjonalistycznych bojówek na osoby o innym światopoglądzie niż ten uznawany w kręgach wyznawców Dmowskiego czy Konecznego, fundamentalizm religijny, agresja „prawdziwych Polaków” na poziomie werbalnym i fizycznym, zgoda na zaostrzanie przepisów prawa karnego, powszechna aprobata dla kary śmierci, wciąż duża niechęć do mniejszości kulturowych czy seksualnych, zamiłowanie sporej części społeczeństwa do kar fizycznych wobec dzieci – to nie są opisy zachowań z XIX wieku czy też z okresu dwudziestolecia międzywojennego, lecz przejawy pewnych trendów obecnych w Polsce w dwóch pierwszych dekadach wieku XXI.

Z drugiej strony, jeśli spojrzymy na autorytarne zachowania państwa, takie jak rekordowa w UE liczba podsłuchów telefonicznych, powszechna kontrola poczty mailowej, nadużywanie tzw. aresztów tymczasowych, bezkarność służb państwowych, wykorzystywanie instytucji państwowych do rozgrywania prywatnych interesów przez wybrane osoby i środowiska, zatrzymania przez policję i służby specjalne obywateli nad ranem w ich mieszkaniach, to oficjalna demokracja wydaje się bardzo fasadowa i krucha. Z pewnością tego typu praktyki administracji państwowej nie wzmacniają zaufania społeczeństwa, nie zmniejszają uprzedzeń ani też nie obniżają agresji, lęku i poziomu autorytaryzmu wśród obywateli.

Do tego dochodzi autorytarny dyskurs w oficjalnej polityce, gdzie realne problemy społeczne, takie jak bezrobocie czy wykluczenie społeczne, zastępowane są podgrzewaniem atmosfery wobec zagrożeń ze strony wszelkich „obcych”: „bestii” wychodzących z zakładów karnych, nielegalnych emigrantów, dilerów narkotykowych czy rozpowszechnianej przez konserwatywne kręgi inwazji „ideologii gender”. Rozwarstwienie społeczne i brak bezpieczeństwa socjalnego po raz kolejny budzą autorytarne demony. Jak pisał Edward Luttwak,

nie jest przypadkiem, że prohibicja szerzy się wtedy, gdy klasy średnie mają poczucie szczególnego zagrożenia. Tak już nieraz bywało, a dziś nie potrzeba gestapo, bo jest wielu gorliwych ochotników, którzy zaciskają usta, mrużą oczy […], głośno wyrażają swoją dezaprobatę, grożą procesem, wytaczają proces i w wyborach coraz bardziej konsekwentnie głosują na najmniej tolerancyjnego kandydata ³

Mówiąc krótko, coraz większa rywalizacja ekonomiczna i niepewność socjalna idą w parze z rosnącą represyjnością i autorytaryzmem.

John Keane, opisując zagrożenia dla swobodnej komunikacji i demokracji, zwracał uwagę na nieograniczoną władzę rynku i sił ekonomii w tzw. społeczeństwach demokratycznych. Przestrzegał jednak również przed zagrożeniem tradycyjnej władzy politycznej, która nie tylko w państwach autorytarnych, ale również w modelach demokratycznych może stosować autorytarne praktyki. Zdaniem Keane’a

nie rozliczana władza zawsze była uważana w krajach demokratycznych za sprawę haniebną, a mimo to kraje te de facto tolerują ten permanentny skandal. Wszystkie obecne systemy demokratyczne zawierają ziarno despotyzmu. [...] Wkraczamy w nową erę politycznej cenzury, w epokę demokratycznego Lewiatana, w którym kluczowe aspekty życia są budowane przez nie poddane kontroli instytucje polityczne, wyposażone – jak powiedziałby Southey – w stare i nowe pióra różnych kształtów i rozmiarów⁴.

Powyższy scenariusz spełnia się na naszych oczach i z tego między innymi powodu analizy wszelkich odmian autorytaryzmu pozostają wciąż sprawą aktualną dla przedstawicieli nauk społecznych. W Polsce niewiele osób zajmowało się kwestią autorytaryzmu – poza cytowaną już Jadwigą Koralewicz szerzej znane są jeszcze prace Krzysztofa Korzeniowskiego, który interesował się tym zjawiskiem na gruncie psychologii społecznej⁵.

Prezentowana książka porusza temat autorytaryzmu w bardzo szerokiej perspektywie. Tom rozpoczyna artykuł Jarosława Klebaniuka, który opisuje osoby autorytarne jako potencjalne polityczne zagrożenie dla demokratycznego i egalitarnego ładu.

Piotr Żuk analizuje zróżnicowanie kulturowe Polski jako jeden z elementów wpływania na odmienną w poszczególnych regionach kraju skłonność do otwartości kulturowej i akceptacji autorytarnych twierdzeń. Nie da się bowiem ukryć, że w praktyce społecznej mamy do czynienia raczej z „wielopolską” niż jednorodną i monokulturową „prawdziwą Polską”.

Anna Pacześniak zastanawia się nad potencjałem Unii Europejskiej do wspierania tendencji demokratycznych i blokowania przejawów autorytaryzmu w Europie i innych częściach świata. Materiału do refleksji na ten temat dostarczają dwa przypadki: partia prawicowych populistów Jorga Heidera w Austrii oraz Węgry pod rządami Viktora Orbána. Widmo „orbanizmu” krąży cały czas nad Europą i Polską – stąd przegląd możliwych działań Unii Europejskiej wobec autorytarnych zagrożeń jest ciekawym zaproszeniem do dyskusji nad politycznym wspieraniem tendencji antyautorytarnych w Europie.

Ariel Modrzyk, odwołując się do koncepcji autorytaryzmu utworzonej przez przedstawicieli szkoły frankfurckiej, proponuje własną typologię postaw wobec autorytetu – wyróżnia między innymi autorytet bezkrytyczny, destruktywny, oraz autorytet racjonalny, krytyczny.

Artykuł Przemysława Plucińskiego również pozostaje w tym obszarze – podpierając się ideami szkoły frankfurckiej, a przede wszystkim odwołując się do koncepcji krytyki liberalnej tolerancji Herberta Marcusego, demaskuje pozory pluralizmu poglądów i idei w porządku liberalnym i ukazuje represyjny charakter „ładu demokratycznego”.

Piotr Rymarczyk wydobywa z Bachtinowskiej koncepcji karnawału pierwiastki emancypacyjne i opisuje karnawałowy śmiech jako strategię podważania władzy istniejących autorytetów.

Dorota Majka-Rostek prezentuje związki między postawami homofonicznymi a autorytarną wizją rzeczywistości. Swoje refleksje ilustruje przykładami z forum internetowego konserwatywno-katolickiej

„Frondy”.

Paweł Maranowski dotyka problemu autorytaryzmu wśród młodych ludzi. Swoje refleksje opiera na materiale empirycznym zebranym wśród studentów oraz w kręgach młodych użytkowników internetu.

Paweł Żuk omawia problem autorytaryzmu wśród polskich użytkowników internetu. Źródłem materiału do analiz są wypowiedzi na forum internetowym „Filmweb” (forum dyskusyjne poświęcone opiniom na temat filmów).

Rozważania Sławomira Czapnika i Grzegorza Omelana również dotyka filmu – tym razem chodzi jednak o studium przypadku i krytyczną analizę kulturową amerykańskiego serialu 24 godziny. Ta produkcja stacji Fox ma jednoznacznie ukazywać związki między przemysłem popkulturowym a ideologiami autorytarnymi.

Książka kończy się artykułem Marka Nowaka, który zajmuje się niezwykle aktualnym i powszechnym w Polsce zjawiskiem, jakim są związki autorytarnych praktyk i futbolu. Nie chodzi tylko o sam ruch kibicowski, ale także o szerszy problem budowania relacji władzy we wspólnocie lokalnej.

Prezentowane w tym tomie rozważania i analizy mają charakter nie tylko poznawczy i teoretyczny. Kryzys finansowy, polityczny i społeczny, jaki przelewa się przez Europę po załamaniu neoliberalnych koncepcji gospodarczych, powoduje w sporej części społeczeństwa poczucie frustracji i niezadowolenia. A to z kolei wpływa na skłonność do postrzegania świata i otoczenia społecznego w uproszczonych, czarno-białych barwach. Jednocześnie na oficjalną scenę polityczną w wielu krajach zarówno wschodniej, jak i zachodniej Europy próbują wejść skrajnie prawicowe ugrupowania, których hasła wpływają na ogólny klimat społeczny, sprzyjający politycznemu autorytaryzmowi. Niechęć wobec emigrantów, budowanie atmosfery zagrożenia ze strony demonizowanych „obcych”, postulaty uszczelniania granic to pomruki nie tylko ze strony marginalnych środowisk faszyzujących, ale również populistyczne ukłony niektórych przedstawicieli partii głównego nurtu. W takiej atmosferze wszelka odmienność kulturowa, polityczna, seksualna czy etniczna może się stać pretekstem do opresji, inwigilacji, izolacji czy bezpośredniej represji.

Coraz bardziej skomercjalizowane i stabloidyzowane media osłabiają sferę publiczną i głosy stające w obronie demokracji. To otwiera drogę zagrożeniom dla zasad otwartości, tolerancji, różnorodności kulturowej i wymusza cichą zgodę na ograniczanie praw obywatelskich. Państwo, które rezygnuje z obietnic i gwarancji socjalnych, chętnie wraca pod pretekstem walki z bandytyzmem, terroryzmem czy korupcją do swoich pierwotnych funkcji represyjnych i policyjnych. Co więcej, działania te, nazywane „zaprowadzaniem porządku”, zyskują aprobatę sporej części coraz bardziej zatomizowanego przez rynek społeczeństwa.

Z tego powodu studia nad autorytaryzmem nie tylko stanowią temat debat akademickich, ale związane są również z aspektem praktycznym i politycznym. Bakcyl dżumy nigdy nie ginie – pisał Camus. Zagrożenie społecznym autorytaryzmem i jego politycznymi skutkami jest wciąż aktualne.

Wrocław, lipiec 2013

____________________________________

1 Jadwiga Koralewicz, Autorytaryzm, lęk, konformizm, Scholar–Collegium Civitas Press, Warszawa 2008, s. 163.

2 Cyt. za tamże.

3 Edward Luttwak, Turbokapitalizm. Zwycięzcy i przegrani światowej gospodarki, tłum. Ewa Kania, Wydawnictwo Dolnośląskie, Wrocław 2000, s. 91.

4 John Keane, Media a demokracja, tłum. Elżbieta Petrajtis-O’Neil, „Aneks”, Londyn 1992, s. 68-69.

5 Interesującą próbą rozważań nad autorytaryzmem na poziomie nauk społecznych jest również praca Piotra Radkiewicza Autorytaryzm a brzytwa Ockhama (Scholar, Warszawa 2012).

Piotr Żuk

Introduction. Old authoritarianism in a new guise

Twenty five years which have elapsed since the system change and nearly 10 years – since the Polish accession to the European Union is a sufficient period of time to consider whether social, cultural, political, economical changes which took place in this part of Europe have affected a level of authoritarianism within the Polish society and features of authoritarian state practices. The analyses and results of the research from 1977 and 1984 presented by Prof. Jadwiga Koralewicz can be the reference point for current diagnoses of current authoritarianism. At that time the Polish society appeared to be authoritarian in many aspects. As Koralewicz wrote

the results of the research have seemed to affirm authoritarianism within the Polish society at its high level. Eight out of twelve statements – indicators of the authoritarian syndrome had been approved by about half of the respondents – from 46,8% up to 65,2%¹

The changes which have taken place in Europe and Poland since them could suggest – in terms of common knowledge – that open borders between and among countries, opportunities to get into contact with other daily-life customs and cultures, awareness that it is possible to live differently than according to patterns followed on a daily basis, have expanded cognitive prospects of the Poles. And thus they have reduced the level of authoritarianism. If we add a common “picture” of the political system changing from “authoritarian” to “democratic” one, then radical changes in the mentality and everyday culture of the Polish society could be expected. However, it is not so – even rough observations lead to the conclusion that the level of authoritarian practices in the lives of Poles has been still high. And the opinion of Stefan Nowak delivered in 1981 at the Congress of the Polish Culture has still been valid:

If we say briefly that nationalism is based on the conviction of one’s superiority over other nations, and above all, on the dislike towards them, then I think that there are still such nationalist elements in our thoughts and feelings. The studies have revealed that in fact – in comparison to other nations – we are intolerant and punitive – we would be willing to impose penalties against people who deviate from our standards and from what is right and proper”²

Assaults of armed gangs of nationalists at people with different worldviews than the one considered in the Circles of Dmowski or Koneczny followers, religious fundamentalism, verbal and physical aggression of “true Poles”, consent to the tightening of criminal law, widespread approval to endorse the death penalty, wide aversion to cultural or sexual minorities, willingness of a large part of the society to corporal punishments of children – these are not behaviours from the 19th century or from the interwar period, but signs of some trends which have been current in Poland in the first two decades of the 21st century.

On the other hand, if we look at the authoritarian conduct of the Polish state such as the largest number of telephone bugs in the EU, common control of e-mails, abuse of so-called temporary detention, impunity of state services, engagement of state institutions to settle private issues by selected persons or groups of people, arresting citizens at their homes in early mornings, then the official state of democracy seems to be showy and fragile. Certainly, these types of administrative practices do not enhance public confidence, they neither reduce prejudices nor reduce aggression, anxiety and authoritarianism among citizens.

John Keane – while specifying threats of free communication and democracy – drew attention to the limitless power of the market and its economic forces in so-called democratic societies. He also warned against dangers of traditional political authorities which may apply authoritarian practices not only in authoritarian states but also in democratic countries. According to Keane:

The power (authority) which is not accounted for has always been considered as a shameful issue in democratic countries, but de facto these countries tolerate this permanent power abuse. All current democratic systems contain a grain of despotism. [...] We have been entering a new era of political censorship, the era of democratic Leviathan at which key aspects of life are formed by uncontrolled political institutions being equipped – as Southey would say that – with old and new elements of different shapes and sizes.³

The above scenario has been accomplished in front of us and as a result of it, among others, the analyses of types of authoritarianism have been still open for representatives of social sciences. In Polish conditions, only a few people have taken the issue of authoritarianism. Apart from Jadwiga Koralewicz, the works by Krzysztof Korzeniowski (who addressed the phenomenon on the basis of social psychology) have been widely known.

The presented books tackles the subject of authoritarianism in a very broad perspective. The publication starts with the article by Jarosław Klebaniuk who describes authoritarian people as a potential political threat to the democratic and egalitarian governance.

Piotr Żuk studies the cultural diversity in Poland as one of the factors of impact onto regionally different proneness to cultural openness and acceptance of authoritarian statements. It cannot be hidden that in practical terms we have got “multi-Polish” (rather than homogeneous and mono-cultural) Poland.

Anna Pacześniak contemplates on the potential of the European Union to support democratic tendencies and block manifestations of authoritarianism which can be perceived in Europe and other parts of the world. The following two cases are “food for thought”: at first – the party of the right-wing populists led by Jorg Heider in Austria and secondly – Hungary under the rule of Viktor Orbán. The ghost of “Orbanism” has been continuously haunting Europe and Poland – hence an overview of EU actions towards authoritarian threats is an interesting invitation to discuss the political support for anti-authoritarian tendencies in Europe.

Ariel Modrzyk referring to the concept of authoritarianism formed by representatives of the Frankfurt School suggests his own typology of attitudes to authority – the following types of authorities can be distinguished: uncritical, destructive, rational and critical.

The article by Przemysław Pluciński is also anchored within the area – based on the ideas of the Frankfurt School and above all referring to the concept of criticism of liberal tolerance developed by Herbert Marcuse – it exposes the pretences of pluralism of opinions and ideas in the liberal system and reveals repressive features of the democratic governance”.

Piotr Rymarczyk brings out emancipatory elements out of the concept of carnival by Bachtin and describes the carnival laughter as a strategy to undermine the power of the existing authorities.

Dorota Majka-Rostek shows the relationship between homophobic attitudes and authoritarian vision of reality. She presents her reflections through examples from the “Fronda” conservative-catholic web forum.

Paweł Maranowski addresses the problem of authoritarianism among young people. He bases his reflections on the empirical material gathered among students and in the circles of young web users.

Paweł Żuk discusses the problem of authoritarianism among Polish web users. Entries at the “Filmweb” internet forum (the discussion forum devoted to expressing opinions on films) are the source material for analyses.

The analysis by Sławomir Czapnik and Grzegorz Omelan also touches the issue of films – this time, however, this is a case study and critical cultural analysis of the American “24 hours” sequel. This TV production produced by Fox is said to clearly show the relationship between pop-culture industry and authoritarian ideologies.

The books ends with the article by Marek Nowak who deals with the current and widespread (under Polish conditions) phenomenon, namely the relations between authoritarian practices and football. It dśs not refer to football fans movements only, but it also tackles the broader problem of building relations between the authority and local communities.

All the deliberations and analyses presented in the publication are not only cognitive and theoretical in their character. The financial, political and social crisis which has poured through Europe after the collapse of neo-liberal economic concepts leads to frustration and dissatisfaction among a large part of the society. And this in turn affects the tendency to see the world and the social environment in a simplified black-and-white vision. For this reason, the study of authoritarianism is not only a matter of academic debate, but also it is related to practical and political aspects. The bacillus of plague never dies – Camus wrote. The threat of social authoritarianism and its political consequences has been still “alive”.

Wrocław, July 2013

 __________________________________________

¹ J. Koralewicz, Authoritarianism, fear, conformity, Warsaw 2008, p.163.

² Quoted J.Koralewicz, ibid.

³ J. Keane, Media and Democracy, translated by Elżbieta Petrajtis-O’Neil from English,“Aneks”, London 1992, pp. 68–69.