Zofia Chyra-Rolicz, Między prywatą a wspólnym dobrem. Stosunek państwa i sił politycznych do spółdzielczości w II i III Rzeczypospolitej

W III Rzeczypospolitej spółdzielczość, postrzegana jako odchodzący w przeszłość sektor „gospodarki uspołecznionej”, stała się terenem szybkiej prywatyzacji, a jej rola w gospodarce narodowej została znacznie zmarginalizowana. Topniały szeregi spółdzielców, którzy długo musieli walczyć o przetrwanie i uznanie. W toczącej się grze różnych interesów tworzone przez pokolenia rodzime „dobro wspólne” nie doczekało się wsparcia i udziału w budowaniu nowej jakości życia społeczeństwa. Dlaczego tak się stało? – na to pytanie próbuje dać odpowiedź ta książka. 

Spis treści

Wstęp

(fragmenty)

Ruch spółdzielczy ukształtował się w latach czterdziestych i pięćdziesiątych XIX wieku, w czasach szybko rozwijającego się kapitalizmu, zarówno w państwach Europy Zachodniej, jak i w krajach biedniejszych, zacofanych, pomagając zaspokajać różne potrzeby bytowe: konsumpcyjne, kredytowe, handlowe, mieszkaniowe, zatrudnienia. Stanowił sprawdzoną w działaniu propozycję wspólnego gospodarowania różnych środowisk: chłopskich, rzemieślniczych, kupieckich, ziemiańskich, inteligenckich. Wywodził się z głównych nurtów ideowych epoki: liberalizmu, socjalizmu utopijnego, społecznej nauki Kościoła. […]

U progu II Rzeczypospolitej znaczny już dorobek ideowy i materialny polskiej spółdzielczości budził szacunek. Widoczne już były osiągnięcia kooperacji zaboru pruskiego, Galicji, Kongresówki, takie jak ograniczenie lichwy na wsi i w miastach, rozwijająca się sieć różnie nazywanych spółdzielni (kooperatyw, kas oszczędności i pożyczek, banków ludowych, spółek) oszczędnościowo-kredytowych, spożywców, rolniczo-handlowych, tworzona przez społeczności lokalne dla własnych potrzeb. […]

Inicjatywy spółdzielcze wspierane były przez społeczników wywodzących się z wykształconych kręgów społeczeństwa: przedstawicieli inteligencji, duchowieństwa, ziemiaństwa, drobnomieszczaństwa i bardziej wyrobionych społecznie włościan. Dostrzeżone zostały przez różne siły polityczne, które zainteresowanie tym ruchem oraz pozytywny do niego stosunek deklarowały w swoich programach i przyczyniały się do krzewienia spółdzielczości. […]

W pierwszej części została przedstawiona polityczna sytuacja funkcjonowania ruchu spółdzielczego w odrodzonej II Rzeczypospolitej, stosunek państwa i wiodących sił politycznych do spółdzielczości oraz relacje ruchu spółdzielczego z wojskiem i liczącymi się w życiu publicznym organizacjami społecznymi. Zostały w niej przedstawione także dokonania spółdzielczości w dziele budowania odrodzonej Polski.

Część druga poświęcona jest przemianom spółdzielczości w okresie transformacji ustrojowej, której początek przyjmuje się na lata 1989–1990, z odwołaniami do sytuacji spółdzielczości funkcjonującej w Polsce powojennej w centralnie planowanej gospodarce nakazowo- -rozdzielczej. Niezbędne okazało się szersze przedstawienie systemu spółdzielczości tak zwanego realnego socjalizmu, jej specyfiki jako filaru ustroju PRL i wprowadzanej w życie za jej pomocą nowej inżynierii społecznej, gdyż z tego systemu wynikły dla spółdzielczości negatywne konsekwencje polityczne w czasach przełomu ustrojowego, rzutujące na dalsze jej losy — to znaczy przede wszystkim marginalizowanie jej miejsca i roli w gospodarce narodowej.

W części drugiej obszernie przedstawiono także walkę spółdzielców o przetrwanie, o dobre imię i zachowanie samorządności, długotrwałą\ obronę tej formy gospodarowania i majątku, a także dostosowywanie się do nowej sytuacji polityczno-gospodarczej. Wiele uwagi poświęcono walce o autonomię ruchu, przebiegowi i uchwałom kolejnych kongresów spółdzielczości, tego najwyższego organu samorządu spółdzielczego, oraz wizerunkowi spółdzielczości w środkach masowego przekazu i odbudowie prasy spółdzielczej jako środka przekazywania własnych opinii i stanowiska wobec decyzji czynników rządzących. […]

Praca została zaopatrzona w 14 aneksów źródłowych, odnoszących się do lat III Rzeczypospolitej i zawierających dokumenty spółdzielczości o charakterze programowym, apele protestacyjne spółdzielców, oraz inne materiały obrazujące walkę spółdzielców o przetrwanie w warunkach gospodarki wolnorynkowej, a także walkę z faktyczną marginalizacją roli spółdzielczości przez nowe siły polityczne, zorientowane neoliberalnie. Stosunkowo dużo miejsca zajmują w aneksach opracowane przez spółdzielców materiały statystyczne dotyczące wskaźników ekonomicznych spółdzielczości w pierwszych dekadach XXI wieku, ukazujące skutki, jakie miała dla niej transformacja.