Andrzej Kopacki, Praca Kaliope. Eros i narracja Szkice o prozie autorek niemieckojęzycznych i polskich w XXI wieku

„Czy Kaliope, która opisuje życie miłosne swoich afrodyt i persefon – non stop zajmuje się ich seksem – jest świadoma tego, że stale przegrywa?”. Dlaczego autorki prozy skupionej na relacjach intymnych kobiety współczesnej tylko w drodze wyjątku od reguły kreują świat szczęsnych doznań i dlaczego tak rzadko czynią to w sposób kunsztowny?  

Eros i narracja, czyli wątek i osnowa w refleksji nad literackimi obrazami kobiecości: studium erotyki jako sfery doświadczeń kobiety spotyka się w tych szkicach z analizą sposobów opowiadania w powieściach autorek z krajów języka niemieckiego i z Polski, od Elfriede Jelinek i Juli Zeh po Joannę Bator i Manuelę Gretkowską.

Zamysłowi eseistycznemu patronuje Kaliope, która dowiodła mądrości życiowej, rozstrzygając spór Afrodyty i Persefony o mężczyznę. A jednocześnie jako muza poezji epickiej niezmiennie imponuje znawstwem literackim. Proza, o której tu mowa, to dobry powód, żeby zajrzeć Kaliope przez ramię: co tam wypisała rylcem na tabliczce.   

Andrzej Kopacki (1959) – filolog. Pracuje na Uniwersytecie Warszawskim i w redakcji „Literatury na Świecie”. Pisze głównie eseje i wiersze. Jest autorem wielu przekładów z literatury niemieckojęzycznej. 

Spis treści

„Carter” – cytat bęcwała. O powieści Ally Klein Carter / 107

N. i inni. Historia intymna, niekoniecznie spolegliwa – 107; Voyeuryzm. Referencje komplementarne – 111; Warunkiem jest śmierć – 116

Trzy siostry

(fragmenty wstępu)

Było podobno tak: piękny chłopiec Adonis dorastał pod opieką Persefony, której powierzyła go Afrodyta. Opiekunka zakochała się w nim i kiedy Afrodyta upomniała się o urodziwego młodzieńca, doszło między boginiami do sporu. Instancja rozjemcza postanowiła, że Adonis jedną trzecią roku będzie spędzał u Persefony, jedną trzecią – u Afrodyty, a jedną trzecią – u tej, którą sam wybierze.

Według jednej z wersji genealogicznych Afrodyta jest córką Zeusa i Dione, a więc przyrodnią siostrą Persefony, która pochodzi od Zeusa i Demeter. Atrybucje sióstr zadziwiająco się uzupełniają:

Afrodyta to miłość, pożądanie, płodność, czyli życie. Persefona jako córka Demeter (Kora) też patronuje życiu, naturze, płodom ziemi, będąc zaś władczynią Hadesu, uosabia śmierć, czyli to, co należy do naturalnego porządku życia jako jego niechybny kres. […] dobór materii analitycznej jest nieprzypadkowy i determinuje strategię działania czy ściślej, użycie wybranych narzędzi badawczych. A zatem: słowo o materii i słowo o narzędziach.

Symbolika Afrodyty i Persefony, ich postaci i ról dobrze oddaje charakter owej materii; składają się na nią figuracje kobiecości głównie w relacjach miłosnych czy erotycznych (vide Adonis), które stanowią o życiu jako jeden z jego zasadniczych stanów skupienia, istotny w każdym z wymiarów życiowych, od biologii (natury) po wybory aksjologiczne (kulturę). Na marginesie można dodać, że owe wymiary życia grupują się jako pierwszoplanowe czy też po prostu wyraziste motywy, które współdecydują o kształcie spisu treści, choć niekoniecznie determinują refleksję komparatystyczną; są to Przemoc – Choroba – Małżeństwo. Wszystkie omawiane tu książki, bez względu na to, jak inaczej, jakim hasłem da się opisać ich tematykę, opowiadają o tak sprofilowanej kondycji afrodyt i persefon w otoczeniu drugoplanowych mężczyzn. I wszystkie też pokazują się jako praca Kaliope, już to dobrze ukrytej w kostiumie fikcyjnej bohaterki, już to spektakularnie obecnej ze swoim rylcem i tabliczką na obrzeżu fabuły. Kaliope sięga do różnych, mniej lub bardziej widomych instrumentów i technik narracyjnych, kreując świat swoich bohaterek, a jej praca, tak jak ona sama, staje się jego częścią.

Stąd dobór narzędzi i działań analitycznych. Ze względu na afrodyty i persefony, a zwłaszcza rolę erosa we wszystkich przedstawieniach kobiecości, modus operandi będzie polegał na badaniu erotyki jako zespołu swoistych obrazów (lub antyobrazów) doświadczeń protagonistek. Ze względu na Kaliope badanie musi się skupić na znamionach narratologicznych: nie tylko na owych instrumentach i technikach, lecz także na samowiedzy Kaliope, o której świadczą jej operacje narracyjne.

Eros i narracja – nietrudno się domyślić, że na kartach powieści wchodzą ze sobą w silne związki, które wymuszają pewne rozstrzygnięcia kompozycyjne: delikatność materii erotyczno-narracyjnej każe przyjąć, że zachowanie jej integralności w omówieniach poszczególnych powieści i uszeregowanie tych omówień za pomocą scalających glos jest lepszym pomysłem niż wszelka inna obróbka materiału analitycznego pod kątem „chciejskiej” syntezy. Poza wszystkim innym – na tak implikowaną syntezę jest po prostu za wcześnie.