Etnografia pamięci PRL-u. Kultura codzienności Polski powojennej 1956-1989

Wojciech Burszta, Anna Jawor, Mirosław Pęczak, Michał Rauszer, Piotr Zańko

Etnografia pamięci PRL-u. Kultura codzienności Polski powojennej 1956-1989

W PRL-u zaczął obowiązywać pewien model normatywny, stanowiący, że człowiek socjalizmu winien być człowiekiem kulturalnym. Uczestnictwo w kulturze było źródłem prestiżu, a postulat rozwoju osobowości ludzkiej, rozumiany jako stawanie się człowiekiem kulturalnym, stał się popularnym i niemal powszechnym składnikiem modelu awansu społecznego. Od inteligencji oczekiwało się działań mających na celu podnoszenie poziomu kulturalnego, przede wszystkim wprowadzania w kulturę narodową warstw słabiej wykształconych. […]

Powojenne dekady są w tym kontekście o tyle specyficzne, że wtedy już na dobre pogrzebano takie wyznaczniki prestiżu, jak rodowód szlachecki, tzw. dobre urodzenie i dziedziczny majątek, w zamian proponując ideał człowieka socjalistycznego, dla którego oświata i kultura mają być powszechnie dostępne, a stawanie się człowiekiem kulturalnym — modelem rozwoju osobowości, przedmiotem aspiracji i składnikiem awansu społecznego.

W naszych badaniach okresu PRL-u chcieliśmy się skupić przede wszystkim na pamięci o doświadczeniu codzienności osób, które okres ten świadomie przeżyły. Perspektywa nasza dotyka więc doświadczenia odnoszącego się nie tyle do świadków historii, rozumianej jako sekwencja znaczących zdarzeń, ile raczej po prostu do codzienności osób, które w tej historycznej epoce żyły. Celem badań nie jest pokazanie, jak PRL funkcjonował, ale jak wyglądało „odnajdywanie” się w nim jednostki, zwłaszcza jej sposoby radzenia sobie, życia, doświadczania. Dlatego też nie tyle koncentrujemy się na badaniu pamięci kulturowej PRL-u, ile staramy się odnieść do pamięci komunikacyjnej o okresie PRL-u. Pamięci zbieranej w formie narracji osobistych i biograficznych, takiej która jest analogiczna do pamięci opowiadanej.

Rok wydania: 2021 

Wydanie pierwsze

Format 130 x 208 mm

Liczba stron: 272

Oprawa broszurowa

ISBN 978-83-66056-74-9

e-ISBN 978-83-66056-75-6

Projekt okładki i stron tytułowych Ireneusz Sakowski

Spis treści

Wstęp / 9

Nostalgia, pamięć, historia mówiona / 21

Pamięć komunikacyjna i kulturowa / 23

Historia mówiona / 31

Wzorzec człowieka kulturalnego / 37

Savoir-vivre / 41

Na oko i przy stole / 49

Pani magister, pan inżynier / 53

Klasa sama w sobie / 57

Na początku było słowo / 61

Książka i teatr / 66

Uczestnictwo w kulturze c.d. / 70

Idealizm / 75

Co się ceniło, a czym się gardziło. Hierarchizacje kultury / 78

Atlas kultury / 81

Kultura wysoka i niska / 86

Odbiorcy / 96

Folkloryzm / 102

Propaganda i alternatywa / 108

113 Kultura młodzieżowa i alternatywna

139 Idole młodości. Co grało w naszych duszach

Ta poezja, ta muzyka… / 139

Smutny idol / 146

Prawdziwa historia big-beatu / 152

Zawsze był inny. O Czesławie Niemenie / 159

Pancerny motyl / 168

Te opolskie dziouchy / 175

Czas wolny czy wolne czasy? / 182

Czy istnieje czas wolny? / 184

Wymiary czasu wolnego / 190

Wczasy i klasa (robotnicza) / 196

Czas wolny, dodatkowe zasoby i płeć / 198

Czas wolny dzieci i młodzieży / 201

Czas wolny i czas niewolny / 204

Kultura kulinarna / 206

Restauracje / 211

Bary mleczne i stołówki / 214

Kuchnia domowa /216

Aprowizacja / 218

Pamięć, rzeczy, codzienność / 223

Dwa rodzaje nostalgii przedmiotów / 226

Od nostalgii do DIY / 229

Brak i DIY / 232

Rzeczy w sieci / 235

Obiegi rzeczy i ich wpływ na niezależną kulturę / 239

Rzeczy i status / 240

Rzeczy i pamięć codzienności / 244

Zakończenie. Jak się pamięta PRL / 246

Bibliografia / 252

Indeks rzeczowy / 260

Indeks osób / 265

Wstęp

(fragmenty)

Podstawowym celem niniejszej książki jest rekonstrukcja i interpretacja treści kultury popularnej z czasów PRL-u, obecnych w pamięci pokoleniowej oraz indywidualnej uczestników i odbiorców tej kultury. Mamy dokładnie na myśli osoby, które świadomie przeżyły jako ludzie dorośli (tj. po 18 roku życia) okres 1956–1989.

W latach 1944–1955 (oficjalna nazwa Polska Rzeczpospolita Ludowa zaczęła obowiązywać od 1952 r.) priorytety polityki kulturalnej państwa (m.in. odbudowa infrastruktury, alfabetyzacja) nie stwarzały przestrzeni do budowania jakiegoś nowego paradygmatu kultury popularnej, nie wspominając już o tym, że musiało minąć kilka dekad, aby określenie powszechnie dostępnych treści kultury ewoluowało od utożsamiania ich z „kulturą masową” na rzecz mniej negatywnie nacechowanych treści „kultury popularnej”. I tak […] w latach 1945–1948 kontynuowano właściwie przedwojenną politykę kulturalną, a twardy stalinizm (1949–1956) to również czas szczególnego rodzaju „kanonicznej” oferty kulturalnej. Tymczasem kultura popularna ze swej istoty rozwija się głównie w odpowiedzi na doraźne gusty masowe, a nie na odgórnie narzucany kanon. Po śmierci Stalina w 1953 roku zmniejsza się nieco izolacja kulturalna Polski i pojawiają się właściwe dla popkultury zjawiska oddolne. Za przykład może posłużyć chociażby subkultura bikiniarzy, której szczyt aktywności przypada na lata 1953–1956, kiedy to […] „zelżały nieco policyjne represje wymierzone nie tylko w «nieprawomyślność polityczną», ale też we wszelkie przejawy fascynacji kulturą zachodnią”. […]

Od październikowej odwilży zaczęła się także wytwarzać swoista dialektyka między formalnymi (podporządkowanymi celom ideologicznym) i nieformalnymi (kształtowanymi przez gusty i potrzeby ludzi) obiegami kultury i kultury popularnej. Innymi słowy, wykrystalizował się podział […] na kulturę oficjalną i nieoficjalną, a także wytworzył się — szczególnie widoczny w latach 80. — podział na pierwszy (będący pod ścisłą kontrolą władzy) oraz drugi (związany z opozycją antykomunistyczną) i trzeci (funkcjonujący w polu kultury alternatywnej) obieg tekstów kulturowych⁷. Po roku 1956 zaczął obowiązywać pewien model normatywny, stanowiący, że człowiek socjalizmu winien być człowiekiem kulturalnym. Uczestnictwo w kulturze było źródłem prestiżu, a postulat rozwoju osobowości ludzkiej, rozumiany jako stawanie się człowiekiem kulturalnym, stał się popularnym i niemal powszechnym składnikiem modelu awansu społecznego. Od inteligencji oczekiwało się działań mających na celu podnoszenie poziomu kulturalnego, przede wszystkim wprowadzania w kulturę narodową warstw słabiej wykształconych. Powstało wówczas bardzo wiele instytucji kulturalnych: muzeów, teatrów czy wydawnictw, a na szczeblu lokalnym — domów kultury, świetlic i bibliotek, również w małych wsiach. Mnożyły się tzw. klubokawiarnie, w których można było bezpłatnie korzystać z gazet, oglądać telewizję, brać udział w grach towarzyskich i wieczorach dyskusyjnych. Powszechny był dostęp do taniej, a przy tym świetnie i w ogromnych nakładach wydawanej książki. W PRL-u powstał też unikatowy w skali światowej Teatr Telewizji, który dał milionom Polaków możliwość oglądania inscenizacji teatralnych wybitnej literatury, regularnie i za darmo. Inteligenta z PRL-u obowiązywała ciekawość wobec życia umysłowego, kulturalnego i artystycznego Zachodu. Limitowane wyjazdy zagraniczne niosły ze sobą obowiązek możliwie najszerszego przekazywania obserwacji i doświadczeń. W rezultacie wszystkie niemal osiągnięcia kulturalne PRL-u — polska szkoła filmowa, polska szkoła plakatu, polski teatr i muzyka, w ogromnej części polska myśl naukowa, zwłaszcza w zakresie nauk społecznych — kształtowały się w autentycznym dialogu z kulturą Europy. Ponadto niebagatelnym czynnikiem w formowaniu się kultury popularnej była migracja ze wsi do miasta, która wiązała się z procesami przyjmowania miejskich wzorców spędzania czasu wolnego, które kształtowane były przez usankcjonowaną kulturę popularną i same ją kształtowały.