Guillaume Erner, Kozioł ofiarny? Genealogia modelu wyjaśniającego antysemityzm - PRODUKT NIEDOSTĘPNY

Przełożyła Ewa Burska

Teoria kozła ofiarnego należy do najbardziej obiegowych wyjaśnień antysemityzmu: w tej perspektywie Żydzi byliby ofiarami przebłagalnymi za całą zbiorowość znajdującą się w kryzysie. Teoria, która upatruje źródeł przemocy wobec Żydów w kryzysach, pomija fakt, że był antysemityzm bez sytuacji kryzysowych i kryzysy bez antysemityzmu. Idea, zgodnie z którą Żydzi służyliby jako ofiary przebłagalne z powodu swojej „inności”, nie daje się obronić; różnica nie jest bowiem przyczyną nienawiści, lecz jej skutkiem.

Teoria kozła ofiarnego to obrona katów. Mechanizm ów przemienia przestępców w ofiary popędu, nad którym nie panują.  Wbrew temu, co głosi ta koncepcja antysemityzmu, mordercy wiedzą, co robią. I dlatego możemy analizować racje, które doprowadziły zwykłych ludzi do popełnienia niewyobrażalnych zbrodni.

Do teorii kozła ofiarnego odwoływali się tacy wielcy myśliciele, jak Durkheim, Freud, Braudel, Sartre czy René Girard, którzy na jej gruncie próbowali wyjaśnić zjawisko przemocy wobec Żydów. Łączy ich jedno – że interpretują antysemityzm jako przejaw irracjonalności człowieka. Odsłaniając ułomności stanowisk teoretycznych tego rodzaju, Guillaume Erner pokazuje zarazem ograniczenia pewnego sposobu uprawiania nauk społecznych. Skoro bowiem socjologia może wyjaśnić antysemityzm, to antysemityzm może nam pomóc zrozumieć socjologię.

Guillaume Erner wykłada socjologię na paryskim wydziale nauk politycznych (Sciences-Po).

Cet ouvrage a bénéficié du soutien des Programmes d’aide à la publication de l’Institut français.

Książkę wydano dzięki dofinansowaniu Institut Francis w ramach programów wsparcia wydawniczego.

Cet ouvrage, publié dans le cadre du Programme d’aide à la publication BOY-ŻELEŃSKI, a bénéficié du soutien du Service de Coopération et d’Action Culturelle de l’Ambassade de France en Pologne.

Książkę wydano dzięki dofinansowaniu Wydziału Kultury Ambasady Francji w Polsce w ramach Programu Wsparcia Wydawniczego BOY-ŻELEŃSKI.

Spis treści

Podziękowania /9

Wstęp /11

Wstęp

(fragment)

Słowo „antysemityzm” jest mylące. Wszystkie nasze próby namysłu nad nim okażą się chybione, dopóki nie uznamy, że określenie tak różnorodnych zjawisk za pomocą jednego terminu, użytego w liczbie pojedynczej, jest niemożliwe. Wymuszone nawrócenia, wygnanie Żydów z Hiszpanii, Szoah — to wszystko akty w różnym stopniu wymierzone przeciwko Żydom, nie można ich jednak zaliczyć do tego samego zjawiska. Zebranie wszystkich aktów wrogości wobec Żydów prowadzi do sztucznej jedności.

Antysemityzm, tak jak nie ma jednej historii, tak nie ma jednego wyjaśnienia. Wyjaśnienie antysemityzmu, prześledzenie jego dziejów sprowadzają się w istocie do powołania do życia pojęcia; innymi słowy do pomylenia narzędzia analizy rzeczywistości z samą tą rzeczywistością. W długim trwaniu mniejsza część aktów przeciwko Żydom była popełniana w imię antysemityzmu. Czym innym był atak na Żyda w pojęciu Rzymianina, a czym innym krzyżowca i nazisty. Święty Ludwik i Darquier de Pellepoix nienawidzili wiernych Synagogi, ale ich wrogość, tak jak ich wizja świata, zasadniczo się różniły.

Trzeba by napisać „Historię antysemityzmów, w której antysemityzm zostałby odsunięty na drugi plan, umieszczony pośród konsekwencji zarezerwowanego dla Żyda reżimu inności. Nienawiść nigdy nie jest pierwsza, lecz wynika z wyobrażeń, stereotypów, upowszechnianych przez aktorów w danym kontekście. A zatem mówienie o wielu formach wrogości nie jest rozwiązaniem satysfakcjonującym. I tak, długo sądzono, że można wyodrębnić dwa okresy w postawie Zachodu wobec Żydów. Uprzedzenie pochodzenia religijnego, antyjudaizm, miałoby stopniowo ustąpić miejsca nienawiści świeckiej — antysemityzmowi. Ale to wygodne rozróżnienie nie wytrzymuje pogłębionej analizy: te dwa zjawiska często się ze sobą mieszają. Antyjudaizm zawiera niekiedy definicję Żyda opartą na pochodzeniu. Judaizm byłby zatem bardziej skutkiem urodzenia niż religii. Dla antyjudaizmu także nawrócony Żyd pozostaje niekiedy Żydem.

Jednak miejsce, jakie w socjologii antysemityzmu zajmuje model kozła ofiarnego, dowodzi, że nienawiści wobec Żydów nadal przypisujemy jakąś szczególną przyczynę. To „zwierzę”ze Starego Testamentu zostało podniesione do rangi mechanizmu wyjaśniającego. Pierwotnie kozioł ofiarny z Księgi Kapłańskiej stanowił element ceremonii przedstawianej na ogół jako obrzęd przebłagalny za grzechy. Dzisiaj symbolizuje niewinne ofiary agresji, stanowi także czynnik najczęściej przywoływany przy wyjaśnianiu antysemityzmu. Najogólniej rzecz ujmując, schemat polega na interpretacji przejawów wrogości wobec Żydów jako konsekwencji kryzysu czy wyjątkowo gwałtownej frustracji społecznej. Wierną ilustrację tej tezy podaje Durkheim, kiedy w antysemityzmie ujawnionym w sprawie Dreyfusa dostrzega „skutek i powierzchowny objaw stanu niepokoju społecznego. Kiedy społeczeństwo cierpi, potrzebuje kogoś, komu mogłoby przypisać zło, którego doświadcza, na kim może się zemścić za swoje nieszczęścia¹. To rozpowszechnione przedstawianie przyczyn antysemityzmu nie przybliża nas jednak do zrozumienia tego zjawiska.

Wielka popularność tego mechanizmu wyjaśniającego wynika stąd, że opiera się on na twierdzeniach uznawanych za pewniki. Panuje więc przekonanie, że ludzie odczuwają potrzebę projektowania swojej agresywności. To dlatego często myślenie potoczne podsuwa nam ironiczne stwierdzenie, że „gdyby Żydów nie było, należało by ich wymyślić”. Żyd czy każdy inny kozioł ofiarny zostaje więc wybrany z uwagi na swoją odmienność. Agresja wobec niego ma pozwolić zbiorowości odnaleźć jakąś formę spoistości. To streszczenie sekwencji typowej dla modelu kozła ofiarnego łączy w sobie trzy głęboko sporne idee. Dzisiaj wydają się nam one tak oczywiste, że nie dostrzegamy już ich idiosynkratycznej natury. […]

__________________________________

¹Émile Durkheim, Antisémitisme et crise sociale (1899), w: tenże, Textes, t. 2: Religion, morale, anomie, Victor Karady (red.), Minuit, Paris 1975, s. 253.