Katolickie mniejszości wyznaniowe w Polsce i Ukrainie. Studia porównawcze Redakcja naukowa Magdalena Zowczak

Katolickie mniejszości wyznaniowe w Polsce i Ukrainie. Studia porównawcze

Redakcja naukowa Magdalena Zowczak

Studia zawarte w monografii ukazują społeczności dwóch wyludniających się, peryferyjnych miasteczek: Murafy na ukraińskim Podolu, gdzie wśród prawosławnych zamieszkują od wieków rzymscy katolicy, oraz Białego Boru, gdzie po drugiej wojnie światowej osiedlono deportowanych z Bieszczad grekokatolików. Dla obu mniejszości wyznaniowych religia pozostaje ważnym zwornikiem tożsamości, a ich życie nadal koncentruje się wokół świątyń. Murafscy katolicy, wraz ze zmianą języka liturgii i modlitwy, odrzucają bagaż pamięci, który łączył ich z polską tradycją. Grekokatolicy w Białym Borze konstruują swoją ukraińską tożsamość wokół traumy przesiedleń, w opozycji wobec prawosławia. Ich etnoreligię przezwycięża mistyka zaprojektowanej przez Jerzego Nowosielskiego cerkwi, nawiązującej do wzorów starochrześcijańskich. W kontrze do niej wyrastają w okolicy kopulaste cerkiewki, wznoszone przez niezadowolonych z modernizacji wiernych. W Murafie starsze pokolenie rzymskich katolików pozbawiono części lokalnej, polskiej tradycji, a wraz z nią – części tożsamości. Jednak murafska parafia pozostaje „ogródkiem Matki Boskiej” objętym Bożą ochroną, w przeciwieństwie do bardziej zsekularyzowanego i zróżnicowanego świata białoborskich grekokatolików, którzy postrzegają się jako lud bez ojczyzny, a swoje główne dziedzictwo upatrują w języku i liturgii.

Rok wydania: 2023

Wydanie drugie

Format 138 x 220 mm

Liczba stron: 532, w tym wiele kolorowych fotografii

Oprawa broszurowa

ISBN 978-83-67557-18-4

e-ISBN 978-83-66056-81-7

cena 58 zł

Projekt okładki i stron tytułowych Ireneusz Sakowski

Spis treści

Część I

Kultura religijna w perspektywie porównawczej

Magdalena Zowczak

13 Wprowadzenie. Badania porównawcze kultury religijnej

21 Katolicy dwóch obrządków w czasach transformacji ustrojowej

27 Czas karnawału

30 Powrót tradycjonalizmu i etnoreligia

35 Badania kultury religijnej. Cele i metoda

43 Fenomenologiczne inspiracje projektu

45 O porównaniu

50 Wybór społeczności badanych

68 Blaski i cienie transformacji

72 Grupy badawcze i konstrukcja pracy

Elżbieta Przybył-Sadowska

77 Termin „kultura religijna” w badaniach religioznawczych

w Polsce

Magdalena Zatorska

95 Porównanie we współczesnej praktyce antropologicznej

99 Refleksja nad porównaniem. Implikacje polityczne i etyczne

102 Powrót do porównania

106 Odpowiedzialność publiczna (public responsibility) — Andre

Gingrich i Richard B. Fox

107 Świadomość porównawcza (comparative consciousness) —

Laura Nader

110 Porównawcze sumienie (comparative conscience) — Kirsten

Hastrup

111 Zestawieniowy model porównania — Susan Stanford Friedman

113 Teoria kontekstu — Marit Melhuus

115 Porównanie wielopoziomowe (multilevel comparison) — Michael

Schnegg

116 Podsumowanie

Marcin Skupiński

120 Religia a tożsamość w postsocjalistycznym pejzażu. Perspektywa

porównawcza

121 Kościoły i „realnie istniejący socjalizm”, czyli krótka historia

życia religijnego w dwóch miejscowościach

127 O „prawdziwym” kapłaństwie — rola księży w kreowaniu

wspólnoty

135 Murafa. Wspólnota w wierze — stosunek do innych wyznań

i religii

141 Biały Bór. Wspólnota w narodzie — religia i nacjonalizm

150 Podsumowanie

Część II

Mniejszości wyznaniowe Murafy i Białego Boru. Studia przypadków

W ogródku Matki Bożej Murachowskiej

Marcin Skupiński

155 Czerez nasze selo iszła Boża Matir. Religia publiczna i zaczarowanie świata we współczesnej Ukrainie (Wsie Murafa i Klekotyna, obwód winnicki)

156 Murafa i Klekotyna w świetle dotychczasowych badań nad religijnością

na terenie Ukrainy i byłego ZSRR

160 Religia publiczna w Murafie

166 Końce światów

173 Miejsce Murafy i Ukrainy w świecie

178 Podsumowanie

Maria Sokołowska

179 Język a tożsamość. Społeczność katolicka Murafy wobec zmian językowych w Kościele

182 Kościół w Murafie

183 Pamięć zbiorowa

184 Specyfika umiejętności językowych

188 Nowa rola języka polskiego

189 Język w przestrzeni kościoła

191 Sfera domowa jako sfera wyboru

193 Stereotypy językowe

194 Tożsamość tutejsza

195 Lokalne autorytety wobec konfliktu interesów w Kościele

198 Podsumowanie

Katarzyna Kaczmarska

199 Narracje na temat Karty Polaka i jej wpływ na tożsamość mieszkańców Murafy

199 Badania

200 Język katolicki — polski jako język modlitwy

204 Egzamin na Kartę Polaka

210 Postawy katolickich mieszkańców Murafy wobec Karty Polaka

210 Najstarsze pokolenie

212 Średnie pokolenie

218 Młode pokolenie

Jan Wawrzyniec Lech

222 Odgłosy chaosu — sytuacja muzyki liturgicznej w środowisku murafskich „rzymokatolików”

222 „Muzyka zaniedbana”

227 Cztery zespoły, różne postawy, główni aktorzy

239 Dwie drogi w przestrzeni muzycznej

243 Chaos

Magdalena Zatorska

247 Relacje chrześcijańsko-żydowskie w modelu antagonistycznej tolerancji. Od wspólnoty religijnej do wspólnoty pamięci

250 Szarogród i Murafa

257 Spór o Kalwarię

262 Antagonistyczna tolerancja

264 Humań

269 Wspólnota pamięci

271 Pamięć publiczna

275 Pamięć prywatna

279 Pamięć oficjalna

Lud bez ojczyzny. „Matko Wygnańców, nie daj nam zginąć!”

Jacek Wajszczak

289 Cerkiew Jerzego Nowosielskiego w Białym Borze — recepcja i konteksty kulturowe

289 Białoborski pejzaż

297 Metoda

300 Powstanie cerkwi

302 Czas i miejsce

319 Budowa świątyni

329 Praktyki

336 Eksperymentalna placówka

Julia Bujskich

341 Wspólnoty wyznaniowe jako wspólnoty pamięci: grekokatolicy Białego Boru i prawosławni Włodawy

342 Wprowadzenie

345 Miejsce, naracja, pamięć

352 Greckokatolicka ukraińska wspólnota Białego Boru

360 Prawosławni „tutejsi” Włodawy i jej okolic

373 Podsumowanie

Urszula Rukat

376 Rola księży w kształtowaniu kultury religijnej parafii unickich w Kostomłotach i Białym Borze

377 Historia parafii neounickiej w Kostomłotach

379 Parafia greckokatolicka w Białym Borze

380 Co łączy obie parafie?

382 Kształtowanie kultury religijnej Kostomłot

387 Biały Bór — pytania o tożsamość religijną i narodową

393 Podsumowanie

Tomasz Kosiek

396 Gdy Inny staje się bliskim… Etnologiczne autorefleksje o funkcjonowaniu w grupie ukraińskiej w Białym Borze

401 Początki

403 Zadziwienia

409 Polsko-ukraińskie małżeństwa między badaniami a doświadczeniem

420 Zanurzenie i tożsamość

423 Plusy i minusy bycia członkiem grupy badanej

425 Podsumowanie

Magdalena Zowczak

427 „Tutejsi” i przesiedleńcy. Modernizacja kultury religijnej w etnograficznym kolażu

432 Model zmian

437 Epoka heroiczna. Surowe zasady

440 Język i tradycja. Reinwencja rodowodu

451 Społeczny rodowód tradycji

454 Bulgocąca krew, czyli o konflikcie pamięci

460 Ksiądz jako trickster i inne autorytety

466 Śpiewacy

470 Mirakula, kulty maryjne i estetyki

481 Miejsca pamięci

485 Podsumowanie

491 Bibliografia

506 Materiały internetowe

508 Literatura ukraińska i rosyjska

509 Ukraińskie i rosyjskie materiały internetowe

510 Spis ilustracji

517 Indeks osób

525 Indeks miejscowości

529 Informacje o autorach

Wprowadzenie

(fragmenty)

Mniejszości katolickie Murafy i Białego Boru, którym poświęciliśmy nasze studia kultury religijnej, budują swoją tożsamość na wyznawanej religii, w bliskim związku ze swoimi

Kościołami. Chociaż różnią się obrządkiem, dla obu liturgia jest podstawowym sposobem ucieleśnienia religii, a ekspresja muzyczna szczególnie ważnym aspektem kultury religijnej, a zarazem ekspresją tożsamości. Ośrodkami ich życia religijnego są dwie świątynie, które z perspektywy czasu postrzegam jako metaforyczne dla historii i tożsamości kulturowej obu wspólnot. Kościół rzymskokatolicki pod wezwaniem Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Marii Panny w Murafie3, wsi w centralnej Ukrainie, usytuowany między dwiema cerkwiami prawosławnymi, dominuje w pofalowanym krajobrazie podolskim. Wraz z budynkiem plebanii stanowi osiemnastowieczny późnobarokowy podominikański zespół klasztorny otoczony wysokim murem, pozostałością dawnego systemu obronnego. Jego budowę ukończono w 1786 roku, a fundatorem był ówczesny polski właściciel Murafy, Joachim Karol Potocki. Kościół wznosi się w centrum osady, jaśnieje ze szczytu pagórka bielą strzelistych wież nad przelotową szosą i rzeką Murafą, płynącą w rozległej dolinie. […]

Cerkiew greckokatolicką pod wezwaniem Narodzenia Najświętszej Bogurodzicy w Białym Borze, w północno-zachodniej Polsce, Ukraińcy zbudowali w latach dziewięćdziesiątych ubiegłego wieku z daleka od starego centrum miasteczka, na jego przeciwległym krańcu

w stosunku do dwóch kościołów rzymskich katolików. Autorem projektu i ikon we wnętrzu cerkwi oraz na jej zewnętrznych ścianach był Jerzy Nowosielski, prawosławny artysta i mistyk. Jest to niewielka, postmodernistyczna świątynia, nawiązująca stylem do bazyliki

starochrześcijańskiej. Ze względu na jej oryginalny charakter jeden z przewodników turystycznych nazwał ją „cerkwią z przyszłości”. […]

Konflikty i podziały społeczne, zarówno w Polsce, jak i w zachodniej oraz centralnej Ukrainie, znajdują wyraz w różnych formach religijnej bądź parareligijnej ekspresji. Język symboli tradycji chrześcijańskiej, choćby oderwany od religii, pozostaje tu środkiem komunikacji społecznej, a także jednym z głównych źródeł dyskursu moralnego⁸. W Ukrainie wydarzenia na kijowskim Majdanie oraz wojna z Rosją wzmocniły więź między religią a polityką, zwłaszcza w przypadku ukraińskiego Kościoła greckokatolickiego, tradycyjnie splecionego z dyskursem narodowym. Z drugiej strony pogłębiły się podziały wyznaniowe wobec wiernych prawosławnego Kościoła Patriarchatu Moskiewskiego, najliczniejszego wyznania w Ukrainie. Podziały te przebiegają często wewnątrz rodzin. Również w Polsce od kilku lat można obserwować umacnianie się więzi między polityką a religią większości — rzymskim katolicyzmem — zwłaszcza po zwycięstwie wyborczym Prawa i Sprawiedliwości w 2015 roku, a w związku z tym zaostrzają się konflikty międzywyznaniowe, szczególnie jeśli różnica wyznania łączy się z odmiennością etniczną.