Kulturowe uwarunkowania polityki kryminalnej PRODUKT NIEDOSTĘPNY

Redakcja naukowa Marian Filar i Jarosław Utrat-Milecki

W tomie drugim „Kultur Penalnych” staramy się przedstawić szersze podstawy teoretyczne reform prawa karnego w Polsce na tle tendencji europejskich i światowych. Podstawą  koncepcji tego tomu, podobnie jak całej serii, jest teoretyczne i metodologiczne podejście określone terminem „badania integralnokulturowe” […] tom drugi jest bardziej zorientowany na analizy interdyscyplinarne związane ze społeczno-kulturową etiologią i fenomenologią reakcji na przestępczość, a w aspekcie jurydycznym i prakseologicznym wiąże się mocniej z kwestiami procesowymi, dowodowymi. W tomie tym […] zarysowano podstawowe teoretyczne zagadnienia penologiczne, obejmujące kwestie zasad kryminalizacji, racjonalizacji kary i sędziowskiego wymiaru kary oraz krytyczną analizę współczesnych wybranych ideologii karania. Kładziemy nacisk na problemy, które zalicza się do kategorii badań podstawowych. Przedstawione analizy ukazują nowe aspekty pól badawczych ważnych dla polityki kryminalnej. […] W tym ujęciu tytułowe dla całej serii pojęcie kultury penalnej od pojęcia polityki kryminalnej odróżnia kwestia ustalenia relacji środków do celów, które dopiero są realizowane w ramach polityki kryminalnej. Jak ujął lapidarnie kwestię relacji pojęcia kultury penalnej do pojęcia polityki kryminalnej w tekście programowym studiów „Kultur Penalnych”, wprowadzającym do tego tomu, Marian Filar: „Określeniem tych celów zajmie się więc kultura penalna, polityka kryminalna jest zaś tylko […] instrukcją obsługi kultury penalnej”. Takie właśnie jest proponowane w tym tomie nowe podejście do polityki kryminalnej.

Ze Wstępu Mariana Filara i Jarosława Utrata-Mileckiego

Seria: KULTURY PENALNE, t. 2

Spis treści

Contents / 9

Marian Filar, Jarosław Utrat-Milecki

Wstęp / 11

Marian Filar
Współczesne kultury penalne / 43

Jarosław Utrat-Milecki

Łukasz Ostrowski

Piotr Girdwoyń
Dowody naukowe a ewolucja procesu karnego / 299

Bibliografia / 358

Indeks osób / 383

Noty o autorach / 391

The Determinant Factors Of Contemporary Penal Cultures

Edited by Marian Filar and Jarosław Utrat-Milecki

Contents

Marian Filar, Jarosław Utrat-Milecki, Introduction / 27

Przedstawiane Czytelnikom opracowanie na temat kulturowych uwarunkowań polityki kryminalnej stanowi przyczynek do studiów prowadzonych w ramach grantu Narodowego Centrum Nauki pt. „Kultury penalne. Kontekst kulturowy polityki kryminalnej i reform prawa karnego. Analiza prawno-penologiczna, historyczna, socjologiczna i kulturowa (antropologiczna) reform prawa karnego w Polsce na tle tendencji europejskich i światowych” (DEC-2011/01/B/HS5/03206). W ramach tego grantu prowadzone są w latach 2012–2014 pod kierunkiem Jarosława Utrata- Mileckiego interdyscyplinarne badania podstawowe, będące jednym z przejawów uczestnictwa świata nauki w dyskusji na temat reform prawa karnego w Polsce na tle tendencji europejskich i światowych.

W ramach tego projektu w serii wydawniczej Europejskiego Ośrodka Studiów Penologicznych im. Prof. G. Rejman zostaną wydane cztery tomy studiów „Kultur Penalnych”. Studia te otworzył wydany w 2013 r. tom pierwszy (Reformy prawa karnego. W stronę spójności i skuteczności, red. Jarosław Utrat-Milecki), zawierający cykl artykułów z zakresu prawa karnego materialnego i wykonawczego, penologii i kryminologii, które bezpośrednio odnoszą się do wybranych zagadnień związanych z analizą spójności i skuteczności reform prawa karnego w Polsce na tle tendencji europejskich i światowych.

Przedstawiany tom drugi „Kultur Penalnych” został opracowany wspólnie przez Mariana Filara i Jarosława Utrata-Mileckiego.  Powstanie tego tomu we wspólnym działaniu przedstawicieli nauki prawa karnego ze środowiska toruńskiego i warszawskiego stało się możliwe dzięki wieloletniej współpracy z Europejskim Ośrodkiem Studiów Penologicznych im. Prof. G. Rejman profesora Mariana Filara, który był jednym z uczonych rekomendujących w 2007 r. środowisku Uniwersytetu Warszawskiego powołanie tego ośrodka.

W tomie drugim „Kultur Penalnych” staramy się przedstawić szersze podstawy teoretyczne reform prawa karnego w Polsce na tle tendencji europejskich i światowych. Podstawą koncepcji tego tomu, podobnie jak całej serii, jest teoretyczne i metodologiczne podejście określone terminem „badania integralnokulturowe”.

W stosunku do tomu pierwszego tom drugi jest bardziej zorientowany na analizy interdyscyplinarne związane ze społeczno-kulturową etiologią i fenomenologią reakcji na przestępczość, a w aspekcie jurydycznym i prakseologicznym wiąże się mocniej z kwestiami procesowymi, dowodowymi. W tomie tym wyraźniej niż w poprzednim zarysowano podstawowe teoretyczne zagadnienia penologiczne, obejmujące kwestie zasad kryminalizacji, racjonalizacji kary i sędziowskiego wymiaru kary oraz krytyczną analizę współczesnych wybranych ideologii karania. Kładziemy nacisk na problemy, które zalicza się do kategorii badań podstawowych. Przedstawione analizy ukazują nowe aspekty pól badawczych ważnych dla polityki kryminalnej. Wydaje się więc, że tom ten, niezależnie od oczywistych różnic w stosunku do tomu pierwszego, zalicza się do kategorii opracowań przede wszystkim teoretycznych z zakresu nauki prawa karnego i kryminologii oraz polityki kryminalnej. W opracowaniu tomu wyszliśmy z założenia, że dominujące w literaturze przedmiotu analizy dogmatyczne i kryminologiczne nie wyczerpują wszystkich aspektów istotnych obszarów  badawczych związanych z projektowaniem normatywnych i organizacyjnych podstaw polityki kryminalnej sensu largo, a więc także środowiskowych form prewencji antyprzestępczej. Tom ten, jako podstawa teoretyczna całego cyklu „Kultur Penalnych”, miałby się przyczynić do zmniejszenia tej luki poznawczej w zakresie studiów polityki kryminalnej. Stanowi samoistne prolegomena do studiów kulturowych uwarunkowań polityki kryminalnej, rozumiane jako szkicowe określenie nowej perspektywy poznawczej w studiach nad tą polityką. Nawet jeśli przywołuje się tu pewne szczegółowe programy, fakty czy badania i projekty prawne, nie one są najważniejsze. Głównym tematem rozważań nie jest wskazanie mankamentów konkretnych rozwiązań de lege lata ani sugestie projektów de lege desiderata czy wręcz de lege ferenda, ani też proste wezwanie do realizacji tego czy innego działania, jak to było w tomie pierwszym. W tym sensie, trochę wbrew logice układu chronologicznego, tom ten stanowi podstawę tomu pierwszego, który w większym stopniu pokazywał, w jaki sposób przyjęta strategia badawcza „Kultur Penalnych” pozwala na integrację materiału bardziej bezpośrednio odnoszącego się do aktualnych zagadnień związanych z reformami prawa karnego. W tomie pierwszym została ukazana operacyjność naszego podejścia teoretycznego i jego spójność z dotychczasowymi strategiami badawczymi odnoszącymi się do reform prawa karnego i polityki kryminalnej, a dopiero w tomie drugim staramy się przedstawić ogólniejsze podstawy nowego spojrzenia na prawo karne. Ogólnie o serii „Kultur Penalnych” w pewnej analogii do sugestii klasyfikacyjnej Krzysztofa Krajewskiego można mówić, choć zapewne w sensie czysto metodologicznym jest to stwierdzenie na wyrost, jako o szkicu nowego paradygmatu w interdyscyplinarnych studiach wymiaru sprawiedliwości karnej. W tym ujęciu tytułowe dla całej serii pojęcie kultury penalnej od pojęcia polityki kryminalnej odróżnia kwestia ustalenia relacji środków do celów, które dopiero są realizowane w ramach polityki kryminalnej. Jak ujął lapidarnie kwestię relacji pojęcia kultury penalnej do pojęcia polityki kryminalnej w tekście programowym studiów „Kultur Penalnych”, wprowadzającym do tego tomu, Marian Filar: „Określeniem tych celów zajmie się więc kultura penalna, polityka kryminalna jest zaś tylko […] instrukcją obsługi kultury penalnej”. Takie właśnie jest proponowane w tym tomie nowe podejście do polityki kryminalnej.

Twierdzimy, że ten aspekt polityki kryminalnej, który określamy mianem kultury penalnej, pozostawał dotąd w cieniu innych zagadnień w ramach nauk penalnych. Najczęściej bowiem w naukach penalnych zajmowaliśmy się dotąd polityką kryminalną przede wszystkim jako ową instrukcją obsługi kultury penalnej, nie zastanawiając się, czy na pewno instrukcja ta dotyczy odkurzacza czy maszyny do czyszczenia dywanów. Przedstawienie w naszym podejściu badawczym kultury penalnej jako odrębnego, acz immanentnie powiązanego z polityką kryminalną pola badawczego stwarza ramy teoretyczne integracji cząstkowej wiedzy o rożnych aspektach prawnych i społecznych rzeczywistości, które mają istotny wpływ na realny kształt i efektywność prowadzonej polityki kryminalnej. Nie sugerujemy, że takich studiów nie prowadzono wcześniej. Uważamy jednak, że nie miały one charakteru systemowego i nie opierały się na jasno określonym, interdyscyplinarnym programie badawczym. W tym zakresie nasza propozycja badawcza ma charakter innowacyjny nie tylko w odniesieniu do badań polityki kryminalnej w Polsce, ale także w kontekście tendencji europejskich i światowych. Nie tylko świadomie nawiązuje do tych tendencji, ale też jest ich programowym innowacyjnym rozwinięciem o charakterze jakościowym. Propozycja nasza nawiązuje także do wyznaczonego penologii przez Bronisława Wróblewskiego w latach 20. XX w. programu   badawczego, o którego systemową realizację upominał się też Leszek Lernell. Warto może zwrócić uwagę Czytelnika na fakt, że redaktorzy tego tomu już wcześniej wspólnie podejmowali wstępne próby analiz penologicznych w kontekście badań kultur penalnych, w których m.in. został przedstawiony zarys zagadnień określony mianem penologii integralnokulturowej⁷.

Nawiązujemy więc w naszym podejściu badawczym do dialogu, jaki tradycyjnie w XIX i XX w. polskie nauki penalne na zasadzie równorzędności, a nie prostego kopiowania cudzych wzorów prowadziły z naukami penalnymi w Europie i na świecie. Odrodzenie polskiej penologii, rozumianej za Wróblewskim i Lernellem jako niezbędne wprowadzenie teoretyczne do polityki kryminalnej, wpisujemy w podobne tendencje do odrodzenia penologii również gdzie indziej. Tendencje te zarysowały się wraz ze słabnięciem tradycyjnego pozytywistycznego podejścia do zagadnień kryminologicznych i polityki kryminalnej w ostatnich dekadach XX w. Prezentowana w tym tomie synteza, opracowana na podstawie studiów cząstkowych z zakresu nauk penalnych, nie jest więc tylko ilościowym zebraniem autorskich opracowań, lecz stara się wprowadzić nową jakość, ów nowy paradygmat czy, ostrożniej mówiąc, spojrzenie, do studiów polityki kryminalnej, które tutaj określamy mianem studiów kultury penalnej jako uwarunkowania i podstawy polityki kryminalnej. Włączenie do naszej prezentacji wielu świetnych tekstów pozwala — niezależnie od ich samodzielnej wartości naukowej — unaocznić możliwości adaptacyjno-integracyjne nowego penologicznego podejścia badawczego. To nowe podejście wykorzystuje teksty uznanych autorów do budowania nowego, integralnokulturowego spojrzenia na politykę kryminalną, w niczym jednak nie podważa dotychczasowych wzorów analiz, prowadzonych w ramach rożnych dyscyplin naukowych. Arystotelesowska zasada zachowania złotego środka zostaje więc w tym podejściu utrzymana. Właśnie ten zrównoważony, reformistyczny charakter naszego podejścia sugeruje, że jednak nie do końca jest ono nowym paradygmatem w dosłownym sensie, jaki nadał temu pojęciu Thomas Kuhn, ale z perspektywy nauk penalnych uważamy to za zaletę. Pozwala nam bowiem na twórczą kontynuację dotychczasowych analiz i podejść badawczych. Zmiana jakościowa („paradygmatyczna”) ma się stać ewentualnym efektem stopniowego wprowadzania nowych aspektów badawczych w naukach penalnych, a nie nastąpić wskutek rewolucyjnego odrzucenia dotychczasowych form myślenia, co nie wydaje się ani możliwe, ani pożyteczne jako program nauk penalnych. Taki wybór strategii badawczej nie jest więc wyborem li tylko metodologicznym i epistemologicznym, ale może przede wszystkim etycznym, tak jak u Arystotelesa. Ostateczną weryfikacją poprawności studiów w naukach penalnych jest bowiem, jak sądzimy, ich społeczna użyteczność dla ochrony dobrego rozwoju społeczeństwa, w tym dla ochrony praw jednostek.

Nie da się ukryć przed Czytelnikiem, że im szerszy jest zakres opracowania z dziedziny polityki kryminalnej, tym trudniej napisać do niego wstęp. Takie opracowanie musi być świadomie utrzymane na wysokim poziomie ogólności. A że każdy wstęp z samej swej natury też ma taki charakter, rodzi się pytanie, czy aby nie przedstawiamy tu Czytelnikowi swoistego „wstępu do wstępu”, co byłoby już nie tyle ilustracją powiedzenia o dwóch grzybach w barszczu, co prośbą nalania dwóch barszczy do naczynia z jednym grzybem. Zmienia się bowiem funkcja prawa karnego, a przynajmniej inaczej niż dotychczas rozkładają się jego punkty ciężkości. Co prawda, jego funkcja sprawiedliwościowa jest nadal widoczna, jednak coraz bardziej eksponowana jest jego funkcja polityczna jako narzędzia kontroli całego systemu społeczno-politycznego, dla której kontrola przestępczości jest jedynie środkiem, a nie celem samym w sobie.

Nadal też poświęca się baczną uwagę tzw. gwarancyjnej funkcji prawa karnego w stosunku do jednostki, jednak kampania na rzecz tzw. sprawiedliwego karania rodzi wzmocnione doświadczeniem przekonanie, że walka z przestępczością w dotychczasowym rozumieniu może się okazać źródłem większych kosztów i strat niż przestępczość jako taka. Ba! Ale jak wymierzać sprawiedliwość w niesprawiedliwym społeczeństwie i na niesprawiedliwym świecie?