Początek końca kooperatystycznej utopii. Zbiór materiałów do nauki o spółdzielczości pracy, Jan Wolski

Wstęp i opracowanie naukowe Adam Duszyk

W 45 rocznicę śmierci Jana Wolskiego oddajemy do rąk Czytelników pierwszą w dziejach edycję wyjątkowego źródła, jakim jest Zbiór materiałów do nauki o spółdzielczości pracy. Zbiór został opracowany przez nestora polskiej kooperacji pracy w latach 1945-1948. W zamierzeniu autora miał to być specyficzny podręcznik – zbiór lektur pomocniczych dla słuchaczy Studium Spółdzielczego Uniwersytetu Jagiellońskiego. Jest to jedna z ostatnich prób reaktywacji przedwojennych idei spółdzielczych. Teksty poprzedzono obszernym wstępem ukazującym dorobek Jana Wolskiego, jego poglądy i wizje społeczne oraz tło polityczne epoki. 

Spis treści

Wstęp (Adam Duszyk) / IX

1948 — rok przełomu / X

Czyste idee spółdzielcze i ich wypaczenia / XVI

Początki spółdzielczości w powojennej Polsce / XXIII

Ruch założycielski po 1945 roku / XXIII

Struktura organizacyjna spółdzielczości polskiej / XXVIII

Ofiara czy filar? / XXXIII

Kim był Jan Wolski? / XLII

Studium Spółdzielcze Uniwersytetu Jagiellońskiego / L

Centralny Ośrodek Szkoleniowy Spółdzielczości Pracy w Woli Justowskiej / LIII

Kooperatystyczna wspólnota pracy, czyli spółdzielnia pracy „Portowiec” / LXII

Wolski w kontrze. Zarys najważniejszych wątków i osi sporu zawartych w zbiorze / LXXI

Zasady edycji / LXXVIII

Zbiór materiałów do nauki o spółdzielczości pracy

Przedmowa do II-go wydania / 3

Jan Wolski Problem uspółdzielczenia pracy najemnej / 7

Jan Wolski W sprawie umoralnienia pracy zarobkowej / 21

Wacław Barcikowski O demokratyzację pracy / 24

Jerzy Karon (Jerzy Kołakowski) O małe komórki organizacyjne. (Problem wielostopniowego federalizmu) / 31

Tadeusz Głodowski Nie za długo pracować w jednym zawodzie / 39

Aleksander Hertz Zagadnienie kompetencji w organizacjach społecznych / 47

O spółdzielczość w spółdzielczości. Osiem wypowiedzi w sprawie uspółdzielczenia pracy najemnej w spółdzielniach użytkowniczych

1. Adam Uziembło Skooperatyzowanie pracy w spółdzielniach / 61
2. Jan Wolski O rewizję kompetencji / 66
3. Stanisław Godecki O rewizję kompetencji / 87
4. Stanisław Thugutt Spór o władzę / 91
5. Maria Orsetti Uwagi w sprawie rewizji kompetencji / 97
6. W. Sokolnicki (Władysław Bagiński) Granice odpowiedzialności pracownika najemnego a potrzeby spółdzielczości / 102
7. Jan Wolski Problem spółdzielczości pracy handlowej / 116
8. Jan Wolski Najwłaściwsze rozwiązanie (Spółdzielnie pracy i użytkowników) / 139

Jan Wolski Program upowszechnienia spółdzielczości i uspółdzielczenia ustroju publicznego / 143

1. Przesłanki i założenia / 143
2. Powszechny samorząd pracy / 148
3. Zawodowy samorząd pracy / 149
4. Zakładowy samorząd pracy / 150
5. Powszechny samorząd użytkowników / 150
6. Wytyczne do podziału kompetencji między obu powszechnymi samorządami / 151
7. Proces przebudowy ustroju / 153
8. Uwagi końcowe / 155

Jan Wolski, Przedmowa do II-go wydania

(fragmenty)

Spółdzielczość pracy jest swoistym systemem zatrudnienia pracy, opartej na pełnym samorządzie dobrowolnie zrzeszonych pracowników.

Zwolennicy spółdzielczości pracy dowodzą, że jest ona systemem doskonalszym od panującego dziś systemu najemnictwa i że lepiej od niego odpowiada warunkom, potrzebom i tendencjom rozwojowym obecnej epoki. Toteż — ich zdaniem — spółdzielczości pracy przypada historyczna rola wyparcia i zastąpienia najemnictwa, jak w swoim czasie najemnictwo samo wyparło i zastąpiło system pracy niewolniczej względnie złagodzoną jego odmianę — poddaństwo.

Możemy stąd wywnioskować, że spółdzielczość pracy jest zagadnieniem złożonym o różnorodnych aspektach i bardzo szerokich perspektywach. […]

Spółdzielczość pracy nie może być rozpatrywana ze stanowiska tylko ekonomisty; nie jest ona też tylko jednym z zagadnień naukowej organizacji pracy; trzeba na nią patrzeć również okiem

psychosocjologa, historyka kultury i nawet — a może i przede wszystkim — okiem moralisty. Tylko z tych różnych stron równocześnie widziana i badana — da się spółdzielczość pracy należycie poznać, zrozumieć i ocenić.

Kto nie nauczy się podchodzić do niej w ten jedynie właściwy sposób, ten nie będzie rozporządzał dostatecznymi elementami do orientowania się nawet w — zdawałoby się — najbardziej prostych i konkretnych zagadnieniach z jej dziedziny. Nawet i ci, których zainteresowania spółdzielczością pracy ograniczają się wyłącznie do rzeczy praktycznych i konkretnych (sprawy formalno-organizacyjne, administracyjne, gospodarcze), nawet i oni, chcąc załatwić sprawy te praktycznie (a więc ze świadomym wykorzystaniem wszystkich sprzyjających możliwości oraz z przezornym unikaniem niewłaściwych posunięć, przeszkód i zawodów), powinni się wdrożyć do właściwego — a więc wszechstronnego — na sprawy te patrzenia. I właśnie wdrażanie do takiej umiejętności uważam za cel nauczania kooperacji pracy na poziomie uniwersyteckim. […]

Bardzo różnorodne materiały, zawarte w tej pracy zbiorowej, dobierałem z tym zamiarem, aby spowodować czytelnika do samodzielnego przemyślenia szeregu rozmaitych zagadnień, obracających się dookoła centralnego tu dla nas problemu spółdzielczości pracy oraz do zrozumienia jego aspektów i perspektyw.

Każda z poszczególnych podanych tu wypowiedzi odznacza się swoistym podejściem do zagadnienia i rzuca na nie swoiste światło. Pozna tu czytelnik różne, głębsze i mniej głębokie, sposoby ujmowania sprawy; pozna różne stanowiska, niekiedy ze sobą sprzeczne.

Spotka się też z różnymi postawami autorów. Znajdzie tu i namiętny, nabrzmiały serdecznym bólem i świętym oburzeniem artykuł bojowy Adama Uziembły, rzucający jaskrawy snop światła na panujące w spółdzielniach, posługujących się pracą najemną, nastroje wśród pracowników. Jakże różnią się od niego spokojne, pozbawione wszelkiej namiętności, obiektywne rozważania Aleksandra Hertza. Przesiąknięta głębokim humanitaryzmem jest interesująca wypowiedź Wacława Barcikowskiego. We wnikliwych, napisanych z doskonałą znajomością rzeczy artykułach Władysława Bagińskiego, Tadeusza Głodowskiego i Jerzego Karona-Kołakowskiego pod powłoką dużego opanowania i spokoju wyczuwa się tętno gorących uczuć społecznych. Artykuły Stanisława Godeckiego, Marii Orsetti i Stanisława Thugutta znajomią czytelnika z postawą, poglądami i sposobami argumentacji wybitnych działaczy z terenu spółdzielczości zarobkodawczej, wypowiadających się w sprawie uspółdzielczenia zatrudnianej w tych spółdzielniach pracy najemnej. Wreszcie podaję tu szereg wypowiedzi własnych.